Imperium Rosyjskie w kolorze. Siergiej Prokudin-Gorski i jego fotografie [+galeria]

Chociaż o dostępie do barwnej fotografii na masową skalę mówić można dopiero od około 70 lat, to pierwsze próby uwiecznienia świata w kolorze podejmowane były znacznie wcześniej. Jednym z pionierów w tej dziedzinie był Siergiej Prokudin-Gorski – fotograf przedrewolucyjnej Rosji.

Siergiej Prokudin-Gorski przyszedł na świat w 1863 roku, w rodzinie zasłużonej rosyjskiej szlachty. Lotny umysł oraz dobre pochodzenie pozwoliły mu na niczym nieskrępowany rozwój w ramach różnych dziedzin – studiował między innymi malarstwo oraz chemię pod kierunkiem Dmitrija Mendelejewa. Dzięki szerokiemu wachlarzowi zainteresowań szybko zwrócił uwagę na raczkujące wówczas badania nad opracowaniem metody pozwalającej na wykonywanie kolorowych fotografii.

Początkowe zaciekawienie szybko przerodziło się w życiową pasję, która zaowocować miała nie tylko opracowaniem autorskiej techniki rejestrowania barwnych obrazów za pomocą światła, ale także zbiorem kilku tysięcy zdjęć ukazujących różnorodność etniczną i kulturową przedrewolucyjnego Imperium Rosyjskiego.

Pierwsze eksperymenty z kolorową fotografią

Pomimo że opisy camera obscura – protoplasty aparatu fotograficznego – znaleźć można już w pismach chińskiego filozofa Mo Di (480–390 p.n.e.) czy Arystotelesa (384–322 p.n.e.), a eksperymenty z fotografią miały miejsce jeszcze w średniowieczu, to jej wynalezienie datuje się dopiero na pierwszą połowę XIX wieku, a osiągnięcie to przypisuje się Francuzowi Louisowi Daguerre’owi (1787–1851). Jego odkrycie, choć obarczone wieloma wadami, zostało szybko zauważone przez francuski rząd, który wykupił prawa do nowej techniki, nazwanej dagerotypią, i udostępnił je szerokiej publice. Decyzja ta nie była bez znaczenia dla wzrostu zainteresowania fotografią wśród badaczy i amatorów, co miało niepomiernie przyspieszyć jej dalszy rozwój.

Wyzwaniem, które stało od tej pory przed naukowcami, było udoskonalanie metod wykonywania zdjęć. Celem było opracowanie techniki taniej, szybkiej i jak najwierniej odzwierciedlającej rzeczywistość, która nie była przecież czarno-biała, jak na dagerotypach. Pierwsze kroki w kierunku kolorowej fotografii poczynił szkocki fizyk i matematyk James Maxwell (1831–1879), jednak metodę nadającą się do praktycznego zastosowania udało się opatentować dopiero na początku XX wieku słynnym braciom Lumière.

Upraszczając, ich technika polegała na pokrywaniu szklanej płytki ziarenkami skrobi ziemniaczanej w trzech kolorach podstawowych (czerwonym, niebieskim i żółtym), co pozwalało – po odpowiednio długim okresie oczekiwania –uwiecznić dany obiekt w kolorze. Cały proces był jednak na tyle drogi i czasochłonny, że jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym kolorowe fotografie otrzymywano głównie poprzez ręczne malowanie ich czarno-białych pierwowzorów.

Intensywne prace nad udoskonaleniem odkrycia Daguerre’a trwały także w Imperium Rosyjskim, które poprzez swoich wysłanników z petersburskiej Akademii Nauk na bieżąco zbierało informacje o zachodnich nowinkach. Jednym z większych dokonań rosyjskiego świata nauki na omawianym tutaj polu było stworzenie przez Iwana Bołdyrewa w 1881 roku podłoża do klisz fotograficznych. Ze względu na brak zainteresowania ze strony rodzimego rządu autor odsprzedał prawa do wynalazku amerykańskim zakładom Kodaka, które zaczęły produkcję błon celuloidowych na masową skalę, czerpiąc z tego niebagatelne zyski.

Innym zasłużonym naukowcem o rosyjskich korzeniach, którego trzeba tu wymienić, był Wiaczesław Srezniewski (1849–1937). Profesor i pasjonat, nie tylko popularyzował wiedzę z zakresu technik fotografii wśród amatorów, ale także był autorem licznych wynalazków. To z jego warsztatu wyszła w 1866 roku kamera, która umożliwiała wykonanie pierwszych zdjęć pod wodą. W tym samym roku Srezniewski zbudował aparat, który – zabrany do balonu – umożliwiał wykonywanie zdjęć z lotu ptaka.

Prokudin-Gorski: wynalazca-artysta

Idąc w ślady genialnych rodaków, takich jak wspomniani Bołdyrew czy Srezniewski, Siergiej Prokudin-Gorski starał się pogłębiać wiedzę z zakresu fotografii na wiele sposobów. Jednym z nich było dołączenie do rosyjskiego Towarzystwa Fotograficznego, którego prezesem został w 1906 roku. Utrzymywał także intensywne kontakty z badaczami z Europy i odbywał na Zachodzie staże naukowe pod okiem największych specjalistów tamtej epoki. Poczynione wówczas obserwacje oraz własne badania doprowadziły go do opracowania nowej i dość prostej metody uzyskiwania kolorowych zdjęć.

W celu uchwycenia świata w kolorze Prokudin-Gorski trzykrotnie, w niewielkich odstępach czasu, fotografował ten sam obiekt, używając jednak do tego trzech różnych filtrów w barwach podstawowych. Uzyskane negatywy nakładał na siebie, otrzymując w ten sposób pożądany efekt. Technika ta miała jednak i swoje wady – wykonanie w przerwie między zdjęciami chociażby minimalnego ruchu przez fotografowany obiekt pozostawiało widoczny ślad na finalnym obrazie. Mimo to była to wówczas najlepsza i najszybsza metoda, jaką udało się komukolwiek zaproponować.

A jednak to nie to odkrycie przesądziło o tym, że Prokudin-Gorski został zapamiętany przez potomnych. Tym, co dodatkowo odróżniało go od pozostałych wynalazców, był fakt, że nie był on jedynie naukowcem, ale także profesjonalnym fotografem artystą. W ślad za innymi wybitnymi rosyjskimi twórcami końca XIX wieku, takimi jak Leon Barszczewski, również on postanowił uwiecznić Imperialną Rosję na zdjęciach, ukazując przy tym jej kulturową różnorodność. Jeszcze w 1903 roku wykonał serię kolorowych fotografii na terenie należącej wówczas do Rosji Finlandii, by rok później udać się w tym samym celu na Ukrainę oraz Kaukaz.

Życiową ambicją Prokudina-Gorskiego było dotarcie z aparatem do najdalszych zakątków Imperium, takich jak Ural czy Azja Centralna, jednak w przedrewolucyjnej rzeczywistości sam zapał i środki finansowe nie wystarczały, by lokalni urzędnicy odsłonili przed jego obiektywem tajemnice azjatyckich stepów. Potrzebne były także stosowne upoważnienia. Chcąc pozyskać niezbędne dla realizacji takiego projektu zgody, artysta musiał zwrócić na siebie uwagę carskiej rodziny, co było możliwe jedynie poprzez zdobycie sławy poza gronem profesjonalistów, w którym dotychczas się obracał.

Wielki projekt

Upragniona sława miała przyjść niespodziewanie. W 1908 roku Prokudin-Gorski otrzymał propozycję wykonania fotografii portretowej Lwa Tołstoja. Zdjęcie zrobione w rodzinnej rezydencji pisarza cieszyło się ogromną popularnością i doczekało się licznych reprodukcji na pocztówkach oraz w prasie. Zainteresowana publika nieuchronnie zwróciła uwagę na inne prace Prokudina-Gorskiego, które również oceniano pozytywnie.

W końcu pogłoski o wybitnym artyście-wynalazcy dotarły do uszu imperatora. Wiosną 1909 roku Mikołaj II zaprosił go do Carskiego Sioła, prosząc o prywatny pokaz fotografii, o których szeptano już w całym Petersburgu. Takiej szansy nie można było zmarnować. Prokudin-Gorski starannie przygotował się do prezentacji, w której uczestniczyła carska rodzina wraz ze świtą. Jak miał później wspominać:

Po pierwszej fotografii, kiedy usłyszałem aprobujący szept cara, już byłem pewien sukcesu […]. W czasie przerwy, kiedy podano herbatę i chłodne napitki, car odłączył się od grupy dworzan i, podszedłszy do mnie, zaczął pytać o to, co zamierzam robić dalej z tą wspaniałą pracą.

Prokudin-Gorski tylko czekał na taki obrót spraw i natychmiast wyłożył władcy swój pomysł uwiecznienia dla potomnych Imperium Rosyjskiego w kolorze. Mikołaj II, widząc ogromny talent i entuzjazm fotografa, wyraził zgodę na patronowanie projektowi. Zapewnił artyście wsparcie logistyczne oraz wydał wszelkie niezbędne zgody i immunitety wymagane przez lokalną administrację do nieskrępowanego wykonywania zdjęć w terenie.

W ciągu następnej dekady Prokudin-Gorski podróżował po najdalszych zakątkach Rosji, dokumentując jej kulturową i naturalną różnorodność. Fotografował nie tylko zapierające dech w piersiach pomniki natury czy kultury, ale także sceny z życia codziennego zwykłych ludzi. Jego obiektywowi nie umknęli nawet więźniowie czy pracownicy lokalnych zajazdów z kebabami. W okresie tym wykonać miał blisko 10 000 fotografii, które dziś stanowią doskonałe źródło do badań nad historią kulturową regionu.

Życie na emigracji

Intensywne prace, których efekty były okresowo przedstawiane carowi, przerwał wybuch rewolucji październikowej oraz upadek caratu. Pod wpływem tych wydarzeń Prokudin-Gorski postanowił wyjechać na Zachód do Francji, otrzymał jednak pozwolenie na zabranie ze sobą tylko części fotografii. Na szczęście, jak sam podkreślał w prywatnych rozmowach, zarekwirowane przez nowy rząd zdjęcia „nie miały większej wartości”, gdyż znajdowały się na nich głównie miejsca uznane za strategiczne dla obronności państwa, takie jak fabryki. Utracone prace niewiele mówiły o obyczajach i kulturze Imperium.

Wybitny fotograf zmarł 27 września 1944 roku w Paryżu. Po jego śmierci prawa do blisko 2000 negatywów odkupiła Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, która po dokonaniu niezbędnych prac konserwatorskich udostępniła je on-line.

Bibliografia

• Георгий Абрамов, Аппараты В.И. Срезневского, [w:] Этапы развития советского фотоаппаратостроения, [dostęp: 5 września 2019], <http://photohistory.ru/index.php?pid=1207248167929303>.
• Tenże, Развитие фотоаппаратостроения в России до 1917 года, [w:] Этапы развития советского фотоаппаратостроения, [dostęp: 5 września 2019], <http://www.photohistory.ru/index.php?pid=1207248166951435]>.
• Mateusz Balcerkiewicz, Historia fotografii: jak nauczyliśmy się zatrzymywać czas?, „org”, 23 marca 2018, [dostęp: 5 września 2019], <https://histmag.org/Historia-fotografii-jak-nauczylismy-sie-zatrzymywac-czas-16597>.
• Maria Burdowicz-Nowicka, Mikrofilmy w pracy naukowej i bibliotecznej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 3 (1958), nr 1, s. 95–116.
• Светлана Гаранина, Сергей Михайлович Прокудин-Горский, [w:] Мир 1900–1917 в цвете, [dostęp: 5 września 2019], <http://www.prokudin-gorsky.ru/download/Prokudin-Gorsky%20Biography.pdf>.
• Naomi Rosenblum, Historia Fotografii Światowej, Baturo–Grafis Projekt, Bielsko-Biała 2005.
• Wacław Żdżarski, Zaczęło się od Daguerre’a… Szkice z dziejów fotografii XIX w., Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1977.