Bitwa pod Grunwaldem to jedna z największych wiktorii polskiego oręża, ale często mówi się, że nie została w pełni wykorzystana. Krzyżacy nie stracili prawie żadnych ziem i jeszcze przez sto lat toczyli wojny z Polską. Mimo to zakon już nigdy nie odzyskał dawnej potęgi. Dlaczego?

W 1878 roku Jan Matejko namalował dla warszawskiego finansisty Dawida Rosenbluma obraz „Bitwa pod Grunwaldem”. Poważni historycy i eksperci od wojskowości wyśmiali dzieło, ale dla pokoleń Polaków obraz stał się symbolem narodowej walki z żywiołem niemieckim. Obraz ten niósł jeszcze jedno przesłanie. Walczącego konno mistrza Ulricha von Jungingena atakuje pieszy wojownik dzierżący w dłoniach włócznię św. Maurycego – symbol dynastii Piastów i chrześcijańskiej Polski. Czarny krzyż zakonny to symbol fałszywej wiary, której przeciwstawiają się siły dobra i wolności. Matejko zostawił nam tym samym przesłanie o niemal biblijnym charakterze: dobro zwycięża zło.

Przesada? Już w XV wieku postrzegano tę batalię jako starcie sprawiedliwych z nikczemnikami. Profesor Henryk Samsonowicz twierdził z kolei, że bitwa pod Grunwaldem umożliwiła Polsce wejście do głównego nurtu polityki europejskiej i jako jednej z potęg ówczesnej Europy. Choć politycznie Władysław Jagiełło mógł zapewne uzyskać więcej, raz na zawsze złamano potęgę militarną Krzyżaków. Nigdy już nie zagrozili poważnie Polsce i Litwie, a zakon stopniowo stawał się jedynie przedmiotem polityki europejskiej. Prawdziwych powodów tego stanu rzeczy nie należy upatrywać w ofiarach wojny czy zmianach granic. Bitwa pod Grunwaldem najsilniej uderzyła Krzyżaków po kieszeniach.

Porzucona matka ziemia

W XV wieku gospodarka strefy Bałtyku południowego, a więc i Prus, stawała się w coraz większym stopniu zależna od produkcji rolnej. W Europie Zachodniej rosło zapotrzebowanie na żywność i produkty przetwórstwa leśnego. Tymczasem w państwie krzyżackim coraz większym problemem był brak rąk do pracy w polu. Na początku XV wieku znaczny wpływ na społeczeństwo pruskie wywarło zjawisko ucieczki od rolnictwa w stronę zajmowania się coraz to bardziej intratnym handlem. Co ciekawe, podobny proces zachodził również na pobliskim Pomorzu Zachodnim w czasach Eryka Pomorskiego.

Zakon krzyżacki w przeddzień bitwy pod Grunwaldem. Ze wszystkich tych ziem utracił jedynie chwilowo zajętą Ziemię Dobrzyńską oraz Żmudź (na terenie Inflant na fioletowo zaznaczono posiadłości kościelne) (rys. S. Bollmann, CC BY-SA 3.0)

Wojna pogłębiła jeszcze ten problem, przyczyniając się do powstawania pustek osadniczych. Ziemie, przez które przeszły wojska polsko-litewskie, doznały sporych szkód. Ginęli ludzie, a pola były palone. Mieszkańcy wsi, którzy nie stracili życia, uciekali do miast przed najeźdźcami i z powodu dokonanych przez nich zniszczeń.

To wszystko przekładało się całościowo na bilans ekonomiczny. Przykładowo w 1418 roku pobory w komturstwie bałgijskim spadły średnio o ponad 17% w porównaniu do 1404 roku. Wpływy z posiadłości leżących dookoła Elbląga w 1426 roku były z kolei o ponad 33,5% niższe niż pod koniec XIV wieku. Jeszcze bardziej wymowne są dane dotyczące długów wobec kasy krzyżackiej. W komturstwie pokarmińskim w 1402 roku wynosił on 60 grzywien, a w 1412 roku już tylko 29 grzywien i 12 skojców (1 skojec to 1/24 grzywny). W następnych latach zaległości zaczęły jednak gwałtownie rosnąć, aby w 1416 roku osiągnąć wartość ponad 57 grzywien, a rok później aż 730 grzywien.

W państwie zakonnym brakowało chętnych do pracy na roli. Na ilustracji miniatura przedstawiająca chłopa z marginesu XV-wiecznego rękopisu (British Library, Royal 15 E IV)

Tego typu dane są oczywiście niepełne i nie pokazują całości strat, jakie przyniosła Krzyżakom bitwa pod Grunwaldem i przegrana wojna. Po jej zakończeniu wydatki zakonu, wziąwszy pod uwagę również konieczność spłaty długów i odszkodowań, ponad dwudziestokrotnie przewyższały wpływy do kasy centralnej w Malborku. I to właśnie długi, będące pokłosiem werbunku żołnierzy i konieczności wykupu jeńców, zaczęły powoli wyniszczać Zakon.

Bitwa pod Grunwaldem: miliardowe straty

Przez lata dominował Długoszowy pogląd, że pod Grunwaldem padł kwiat krzyżackiego rycerstwa. Nekrolog komandorii w Maastricht mówi o 203 poległych braciach, przy czym Andrzej Nadolski przyjmował, że w decydującym starciu z armią Jagiełły wzięło udział 250 zakonników. Straty były więc wśród nich olbrzymie, sięgające około 80%. Odsetek ten jest jednak znacznie niższy, jeśli wziąć pod uwagę nowsze badania, które wskazują, że łączna liczba braci-rycerzy oscylowała około 700. Nie wolno zapomnieć, że wielu spośród walczących po stronie zakonu stanowili goście z Europy. Prawdziwy problem leżał więc w fakcie, że pod koniec 1410 roku w polskiej niewoli znajdowało się od 600 do 900 jeńców. Najpoważniejszą konsekwencją klęski poniesionej w bitwie pod Grunwaldem była konieczność ich uwolnienia.

Zapłata okupu stanowiła spore obciążenie dla finansów państwa krzyżackiego i była przyczyną wielu wewnętrznych konfliktów w jego łonie. Na mocy pierwszego pokoju toruńskiego, zawartego w 1411 roku, wielki mistrz Henryk von Plauen zobowiązał się do zapłaty 100 tys. kop groszy praskich za zwolnienie jeńców i wydanie zamków zajętych przez załogi polskie i litewskie. Płatność miała odbyć się w czterech równych ratach w ciągu jednego roku. W przypadku niezapłacenia w terminie którejś z rat zakon zobowiązał się uiścić karę w wysokości dodatkowych 12 tys. kop groszy. Długosz uznał to odszkodowanie za rażąco niskie, gdyż samych jeńców wycenił na ponad 100 tys. kop groszy, ale dla Krzyżaków był to ogromny finansowy cios.

Na początku XIV wieku takiej ilości pieniędzy odpowiadało 120 ton czystego srebra. Według badań porównawczych ówczesna uncja srebra była warta ok. 500 dolarów amerykańskich z 1998 roku. Tego typu analizy niosą ze sobą pewien pierwiastek błędu, ale wartość całego okupu można oszacować na ponad dwa miliardy dolarów. To olbrzymia kwota, szczególnie dla organizacji, której skarbiec wydrenowały przygotowania wojenne. Większość wojsk krzyżackich stanowiły bowiem jednostki zaciężne, a posłowie i werbownicy obiecywali spragnionemu łupów rycerstwu bardzo wiele. Niektórzy szacują, że wszystkie wydatki zakonu przed wojną wyniosły około 220 tys. grzywien. Mógł to być nawet siedmioletni dochód całego władztwa krzyżackiego.

Rekonstrukcja kwartnika (srebrna moneta wartości 1/96 grzywny) krzyżackiego. Po lewej awers z tarczą zakonną wielkiego mistrza, po prawej rewers z zakonnym krzyżem równoramiennym (fot. Tomasz Sienicki, CC BY-SA 3.0)

Podatek od upadku

Wielki mistrz był zmuszony do poszukiwania nowych źródeł pieniędzy. W celu pozyskania pożyczek mających uratować kasę zakonu podjęto rokowania z królami Anglii i Francji, a także z paryskimi kupcami, burmistrzem Londynu, rajcami Rygi, Gandawy, Hamburga, Bremy, Amsterdamu, Lejdy i Antwerpii oraz z przedstawicielami Hanzy w Londynie i Brugii. Negocjowano także z królem Czech Wacławem Luksemburskim, ale ten odmówił wsparcia. Pozostali kredytodawcy nie zawiedli, ale zażądali zastawu w postaci cennych naczyń liturgicznych o wartości 30 tys. grzywien.

Mimo tych działań zakon zapłacił tylko dwie pierwsze raty okupy. Już w listopadzie 1411 zaprzestał regulowania należności, a rozpoczął za to działania dyplomatyczne mające na celu pozyskanie przychylności wobec złamania przez nich traktatu pokojowego. Posłowie rozesłani po całej Europie tłumaczyli, że zgromadzenie wymaganej przez Polskę sumy było niemożliwe, tym bardziej że wielki mistrz cały czas był obciążony koniecznością wypłaty żołdu swoim zaciężnym. Zakon uznał zapewne dalsze pożyczanie pieniędzy za nieopłacalne i wolał raczej zaryzykować uchylanie się od zapłaty reszty okupu. Niemniej nawet dwie pierwsze raty okazały się poważnym wysiłkiem finansowym mającym długofalowe skutki.

Zakon krzyżacki szybko złamał postanowienia pokoju toruńskiego (dokument ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn. 1062, domena publiczna)

Na całą ludność oraz wszystkie miasta Prus nałożono specjalny podatek, tzw. szos. Ściągano go z kościołów, miast i od rycerstwa. Wszystkie przedmioty ze złota i srebra miały być przekazane do państwowej mennicy i tam przetopione, zakazany został również obrót tymi kruszcami. Wiele miast z Gdańskiem na czele przeciwstawiło się tym drakońskim poborom.

Na zjeździe zwołanym 22 lutego 1411 roku przedstawiciele Gdańska uzależnili swoją zgodę na podatek od koncesji Zakonu na rzecz miasta. Wynikało to z wcześniejsze odmowy uznania przez Krzyżaków przywilejów nadanych przez Władysława Jagiełłę i zwrotu kosztów wysłania oddziałów gdańskich do obrony Malborka w lipcu 1410 roku. W obawie przed oporem innych miast zakon ogłosił przeniesienie handlu morskiego do Elbląga, nałożył na krnąbrne miasto olbrzymie kontrybucje i rozpoczął blokadę morską portu gdańskiego.

Wojna o podatek

Pieczęć Gdańska z XV wieku

Konflikt zaczął w następnych tygodniach eskalować. Mieszczanie wzmocnili swoje obwarowania i zablokowali krzyżacki zamek, zamurowując Bramę Zamkową. Zaraz potem doszło do kilku zatargów na Zatoce Puckiej. W morze wyszły niebawem okręty z gdańskimi zbrojnymi. Konflikt zaniepokoił władze hanzeatyckie w Lubece, ale na wiosnę podjęto rokowania w sprawie rozejmu.

6 kwietnia, w Niedzielę Palmową, komtur gdański zaprosił na zamek burmistrzów i rajców na rozmowy. Udali się tam dwaj burmistrzowie – Letzkau i Arnold Hecht – oraz dwóch rajców – Bartłomiej Gross i Tiedemann Huxer. Wszyscy sądzili, że będzie to kurtuazyjna wizyta związana z wymianą życzeń z okazji zbliżających się świąt. Huxer nie dotarł na zamek, musiał wrócić do domu. Trzej pozostali posłowie zostali pojmani i zamordowani.

Fakt śmierci urzędników miejskich długo utrzymywano w tajemnicy przed opinią publiczną. Dopiero po interwencji ich rodzin u wielkiego mistrza komtur gdańskiego zamku kazał wydobyć z Wisły wrzucone tam wcześniej ciała. Pochowano ich w dzisiejszej bazylice Mariackiej. Nie zakończyło to jednak sporu. Gdańscy Krzyżacy, już za wiedzą wielkiego mistrza, dokonali konfiskaty majątku zamordowanych, a po kilku dniach komtur zaprosił na zamek pozostałych członków rady. Podyktował im szereg upokarzających warunków, m.in karę pieniężną w wysokości 14 tys. kop groszy praskich oraz konieczność akceptowania przez władze krzyżackie nowo wybranych rajców. Ponadto do rady Gdańska wprowadzono zwolenników zakonu. Koniec końców mieszczanie zaprzysięgli wierność zwycięzcom konfliktu, a odpowiedzialność za bunt zrzucili na wcześniej zamordowanych.

Ziarno zostało zasiane

Krzyżacy poszli za ciosem. W maju ścięto w Grudziądzu przywódcę tzw. Związku Jaszczurczego. Organizacja ta broniła interesów pruskiego rycerstwa w ziemi chełmińskiej, a w dobie wielkiej wojny opowiedziała się po stronie Władysława Jagiełły. Po bitwie pod Grunwaldem zakon uznał ich działalność za zdradę. W efekcie Mikołaj z Ryńska, założyciel bractwa, został zabity wraz z całą rodziną. Obrazu zbrodni dopełnił fakt, iż Krzyżacy odebrali skazanym prawo do spowiedzi, a ich ciała kazali zakopać w gnoju. Wszystkie te działania jedynie dorzuciły cegiełkę do powolnego upadku zakonu.

Inscenizacja wjazdu Kazimierza Jagiellończyka do Gdańska podczas Trzeciego Światowego Zjazdu Gdańszczan (fot. Starscream, CC BY-SA 3.0)

Związek Jaszczurczy pod nowym przywództwem nie zamierzał wybaczyć śmierci Ryńskiego i mordu na gdańszczanach. W kolejnych latach miasta pruskie coraz bardziej jednoczyły się w oporze przeciwko władzy braci-rycerzy, a zdając sobie sprawę z trudności finansowych zakonu, sabotowały płacenie podatków. Szybko okazało się, że Henryk von Plauen przeliczył się w swoich rachubach i został zastąpiony już w 1413 roku.

Zmiana przyszła za późno. Ziarno zostało zasiane, a krwawy plon miał zostać zebrany przez Polskę już za pół wieku. Gdański bunt i śmierć Mikołaja z Ryńska ukształtowały wśród pruskich mieszczan i rycerzy przeświadczenie, że zakon nie jest skłonny do ustępstw wobec własnych poddanych i nie liczy się z ich interesami. Opór wobec władzy krzyżackiej zaczął więc rosnąć i miał wybuchnąć z pełną siłą w połowie XV wieku.

Bitwa pod Grunwaldem na miniaturze kroniki Diebolda Schillinga. Zza zielonego wzgórza wyjeżdżają gęste szeregi polskich rycerzy w jednakowych zbrojach i hełmach oraz z długimi kopiami. Nad nimi powiewa czerwona chorągiew z otwartą koroną. Naprzeciw nich z lewej strony kadru wyjeżdża mniejsza (lub jeszcze niewidoczna w całości) grupa podobnych rycerzy pod chorągwią z czarnym krzyżem na białym tle. W środku kadru u stóp wzgórza ścierają się pierwsze szeregi rycerzy.
Choć bitwa pod Grunwaldem nie przyniosła Polsce od razu większych nabytków terytorialnych, to jednak złamała militarną i ekonomiczną potęgę zakonu, dzięki czemu możliwe było późniejsze zwycięstwo w wojnie trzynastoletniej (na ilustracji bitwa pod Grunwaldem na miniaturze z 1 tomu „Amtliche Berner Chronik” Diebolda Schillinga starszego; Bern, Burgerbibliothek, Mss.h.h.I.1, s. 304)

Zakonspirowany związek miast pruskich poprosił Kazimierza Jagiellończyka o włączenie Prus do jego państwa. W 1466 roku Pomorze Gdańskie wróciło do Polski, zakon był zrujnowany, a spirala kredytowa rosła napędzana kolejnymi konfliktami. Koniec końców Krzyżacy nie wytrzymali rywalizacji z rosnącą w siłę Polską i w 1525 roku oddali się pod panowanie królów polskich jako jego świeccy lennicy. Wszystko to umożliwiła bitwa pod Grunwaldem.

Bibliografia

  • Grzegorz Białuński, Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, r. 2010, nr 3, s. 247–280.
  • Marian Dygo, Feudalizm w Prusach XIII–XVI wieku, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 58 (1998), s. 143–153.
  • Jan Gancewski, Sytuacja ośrodków gospodarczych (folwarków) państwa zakonu krzyżackiego w Prusach oraz jego finansów w okresie procesu polubownego Zygmunta Luksemburskiego z państwem polskim. Czy istniały wzajemne korelacja?, „Nowe Studia Grunwaldzkie, t 2 (2016), s. 21–33.
  • Tomasz Jasiński, Spory i konflikty miast z komturami krzyżackimi, [w:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach. Zbiór studiów, red. Zenon Hubert Nowak, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1995, s. 51–66.
  • Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, PWN, Warszawa 2009.
  • Adam Szweda, Zakon krzyżacki wobec Polski i Litwy w latach 1411–1414, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, t. 141 (2014), z. 2, s. 531–553.

1 KOMENTARZ

  1. Mit Grunwaldu typowy katolicki antyniemiecki. Krzyżacy funkcjonowali kolejne prawie 150 lat. Koniec działalności związany z rozwojem protestantyzmu, zeświecczeniem braci zakonnych. Grunwald nic nie znaczył, efekt bitwy nie przełożył się na politykę, raczej polski mit, schizofrenia.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!