W okresie dwudziestolecia międzywojennego i w czasach PRL-u polscy żeglarze dokonali przynajmniej kilku bardzo ważnych osiągnięć związanych z opływaniem kuli ziemskiej na jachtach żaglowych. Oto pierwsze z nich.
Jachty (nazwa pochodzi od duńskiego słowa jacht oznaczającego „polowanie”), czyli stosunkowo niewielkie i lekkie jednostki pływające, pojawiły się jako odrębna kategoria statków w XVII wieku. Wykorzystywane były najpierw przez elitę społeczeństwa (polityczną i finansową) w Niderlandach, a następnie, jeszcze w tym samym stuleciu w Anglii i europejskich koloniach na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. Pierwsze jachty stosowano do celów rekreacyjnych, później również m.in. do wyścigów.
W drugiej połowie XIX wieku popularność zaczęły zyskiwać mniejsze i tańsze jachty, których zakup i utrzymanie były możliwe dla znacznie większej części społeczeństwa. Na jednym z nich, noszącym imię „Spray” i mającym długość zaledwie 11,3 metra, w latach 1895–1898 Kanadyjczyk Joshua Slocum jako pierwszy na świecie samotnie opłynął świat.
Niedoszły wyczyn hrabiego
Pierwszym Polakiem, który według niektórych opracowań – np. „Słownika podróżników polskich” Wacława i Tadeusza Słabczyńskich (Warszawa 1992) – miał opłynąć swoim jachtem Ziemię, był urodzony w 1852 roku w leżącym w zaborze rosyjskim Niemieżu (obecnie na Litwie) hrabia Benedykt Henryk Tyszkiewicz. Był on właścicielem ogromnych dóbr na Wołyniu i Litwie, w tym Czerwonego Dworu nieopodal Kowna. Hrabia dużo podróżował po świecie, odwiedził m.in. Europę Zachodnią, Stany Zjednoczone i Daleki Wschód.
W 1875 roku w Hawrze Tyszkiewicz odebrał zaprojektowany specjalnie dla niego 320-tonowy i ponad 40-metrowy jacht, który nazwał „Żemajtej”. Jego załoga liczyć miała 37 osób. Hrabia planował odbyć nim podróż dookoła świata. W rzeczywistości jednak, gdy dopłynął do Algierii, zmuszony był przerwać swą wyprawę z powodu wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878). Warto jeszcze dodać, że Tyszkiewicz otrzymał za swój statek złoty medal na światowej wystawie w Paryżu w 1878 roku.
W późniejszym okresie hrabia osiadł z rodziną w okazałej willi w Funchal na Maderze, gdzie założył obserwatorium meteorologiczne i morskie. Miał posiadać tam własną przystań okrętową. Po śmierci żony w 1883 roku przeniósł się z trójką dzieci do Neuilly-sur-Seine we Francji, gdzie oddał się innej swojej pasji – fotografii. Zmarł w Mentonie we Francji w 1935 roku, a pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu w dzielnicy Cimiez w Nicei.
Harcerz i jego „Zjawy”
Pierwszym Polakiem, który naprawdę opłynął Ziemię własnymi jachtami, a jego wyczyn został potwierdzony, był urodzony w 1912 roku w Krzyżowej Woli (obecnie część Starachowic) Władysław Wagner, harcerz. 8 lipca 1932 roku wyruszył on z Gdyni w rejs na 9-metrowym jachcie, który nazwał „Zjawą”. Swój statek zbudował z kilkoma kolegami, wykorzystując znaleziony na gdyńskiej plaży drewniany kadłub. Towarzyszył mu dopiero co poznany Rudolf Korniowski, były uczeń malarski.
Warto zauważyć, że mimo tak poważnych planów młodzi Polacy nie mieli żadnego doświadczenia w dalekomorskich wyprawach, nie pozyskali żadnego sponsora, a nawet nie posiadali aktualnych map i kompasu jachtowego – jedynie busolę harcerską. Jacht nie miał też żadnego silnika, a co za tym idzie także świateł nawigacyjnych.
„Zjawa” z ogromnymi trudnościami dotarła 19 grudnia do Lizbony. Całą trasę płynęła wzdłuż brzegu od portu do portu, w których przechodziła liczne naprawy. W Portugalii do załogi dołączył pochodzący z Charkowa Olaf Frydson, który pełnił wówczas funkcję sekretarza polskiego konsulatu honorowego.
1 stycznia 1933 roku Polacy wypłynęli w dalszą drogę, w stronę Afryki. Przez Casablankę dotarli do Dakaru (w obu miastach francuska marynarka wojenna na swój koszt dokonała napraw jachtu), skąd skierowali się 21 kwietnia do Ameryki. 4 czerwca podniszczona „Zjawa” ledwo dotarła do brazylijskiego Belém, gdzie poważnie rozchorował się Korniowski. Towarzysz Wagnera trafił do szpitala i musiał zrezygnować z dalszego rejsu.
3 lipca rozsypująca się „Zjawa” z Wagnerem i Frydsonem na pokładzie popłynęła w stronę Panamy. Polacy wielokrotnie zatrzymywali się w napotykanych na swej drodze portach w celu uzupełnienia żywności i dokonania doraźnych napraw jachtu. 3 grudnia żeglarze dopłynęli w końcu do Colón u północnego wejścia do Kanału Panamskiego. Następnego dnia „Zjawa” została odholowana do pobliskiego Cristobal. Tam Polakom udało się sprzedać podniszczony jacht za 150 dolarów. Po równym podzieleniu się pieniędzmi żeglarze się rozeszli.
W styczniu 1934 roku Wagner zakupił od pewnego Norwega mieszkającego w panamskiej wiosce Limón dwumasztowy jacht długości 14,4 m. Zapłatę w wysokości 500 dolarów sprzedający rozłożył młodemu żeglarzowi na raty. Remont i przebudowa jachtu, nazwanego przez Wagnera „Zjawą II”, opóźniała się z powodu problemów finansowych. Sytuację uratowali darczyńcy z Polski: redakcja „Gazety Polskiej”, Związek Harcerstwa Polskiego i wojewoda śląski Michał Grażyński.
Na początku grudnia odrestaurowana „Zjawa II” została przeholowana przez „Dar Pomorza”, który właśnie tamtędy przepływał, na drugą stronę Kanału Panamskiego. Przed kolejnym etapem rejsu Wagner zwerbował nowego załoganta, dopiero co poznanego Józefa Pawlicę. Po postoju m.in. w Ekwadorze 6 lutego 1935 roku Polacy skierowali się na Samoa. Wagner tak opisał wrażenia z rejsu przez Pacyfik:
Passat i te zwrotnikowe noce na morzu! Cudownie piękne, cudownie jasne od białomlecznego światła księżyca…
Podczas takich nocy nie spałem na wachcie. Wiązałem ster i chodziłem po pokładzie, gdy Zjawa II, jak ptak z rozpostartymi skrzydłami biegła naprzód, rozbijając piersią płonące białym światłem fale, po tej odwiecznej drodze, w raj morski… w serce południa. Dnie rozpalone słońcem i noce z granatowym sklepieniem niebios, płonącym od świateł – mijały szybko.
15 kwietnia Polacy dopłynęli na Samoa, ale przez nowe uszkodzenia jachtu opuścili je dopiero na początku lipca. Po kilku dniach dotarli na Fidżi, gdzie z powodu nieopłacalności kolejnej naprawy Wagner sprzedał „Zjawę II” za 340 funtów i pożegnał się ze swoim towarzyszem. Młody żeglarz pozostał na archipelagu i pracował w stoczni.
Przerwany powrót do domu
Podczas pobytu na Fidżi Wagner nawiązał kontakt z Polonią australijską, która zaprosiła go do Sydney. Żeglarz dopłynął tam parowcem „Niagara” 17 kwietnia 1936 roku, po 9 dniach rejsu. Podróżnik uczęszczał jako wolny słuchacz na wykłady dotyczące budownictwa statków na jednej z tamtejszych uczelni, myśląc o skonstruowaniu własnego jachtu
Ponieważ ceny budowy jachtów w Australii okazały się zbyt wysokie, Wagner zdecydował się przepłynąć Pacyfik jeszcze raz i przez Nową Zelandię oraz Panamę dotarł do Ekwadoru. W stoczni w Guayaquil z pomocą poznanego w Australii Władysława Kondratowicza zbudował jacht według własnego projektu. Dwumasztowa „Zjawa III” powstała między wrześniem 1936 a czerwcem 1937 roku. Była większa i lepiej wyposażona od swych poprzedniczek.
W lipcu 1937 roku Wagner i Kondratowicz wyruszyli „Zjawą III” w rejs do Australii. Przez atol Raroia, wyspę Tahiti, Bora-Bora i Rarotonga dopłynęli 4 listopada do Sydney. Na tym kontynencie młody Polak spędził kolejnych kilka miesięcy.
10 lipca 1938 roku, uroczyście żegnany przez australijską Polonię, Wagner wyruszył w stronę Europy. Tym razem do jego załogi należeli Australijczycy David Walsh i Sidney Smith, którzy zamierzali wziąć udział następnym w roku w światowym zlocie skautów w Wielkiej Brytanii. Podczas postoju w australijskim Townsville 7 sierpnia Smith został zastąpiony z powodu choroby morskiej przez innego skauta, Bernarda Plowrighta.
„Zjawa III” w swej powolnej drodze na Stary Kontynent zatrzymywała się na Timorze, Bali i Jawie, gdzie przeszła remont. Na tej ostatniej wyspie Wagner otrzymał przesłany mu z ojczyzny patent kapitański wystawiony przez Polski Związek Żeglarski 23 maja 1938 roku. Pod koniec stycznia 1939 roku Wagner i jego towarzysze przepłynęli przez Kanał Sueski. 4 lipca dotarli w pobliże portugalskiego Faro. Wagner stał się tym samym pierwszym znanym Polakiem, który opłynął jachtami Ziemię. W ciągu swej siedmioletniej wyprawy przepłynął łącznie ponad 50 tysięcy mil morskich.
21 lipca żeglarze wpłynęli do Southampton w Anglii. 2 dni później wszyscy trzej dotarli pociągiem do Szkocji, gdzie wzięli udział w światowym zlocie skautów. Po remoncie jachtu chcieli popłynąć do Polski, gdzie Wagner pragnął wstąpić do Marynarki Wojennej, jednak po dopłynięciu do Yarmouth 2 września załoga dowiedziała się o wybuchu drugiej wojny światowej, co uniemożliwiło im dalszy rejs.
W czasie wojny Wagner mieszkał w Anglii. Pływał w konwojach m.in. do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Po jej zakończeniu, nieufny wobec nowych, komunistycznych władz w Polsce, pozostał na Zachodzie. Później mieszkał kolejno na archipelagu Brytyjskich Wysp Dziewiczych i zależnym od Stanów Zjednoczonych Puerto Rico, aż wreszcie osiadł w Winter Park na Florydzie. Zmarł w 1992 roku. Jego prochy spoczywają w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni.
Ostatnia podróż
Pierwszym Polakiem, który samotnie opłynął świat na jednym jachcie, był urodzony w 1917 roku w rosyjskiej Wiaźmie Leonid Teliga. Podczas drugiej wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej, a następnie dołączył do armii generała Władysława Andersa, z którą przemierzył Bliski Wschód, Indie i Afrykę, a na koniec służył w Wielkiej Brytanii jako strzelec pokładowy w 300 Dywizjonie Bombowym.
Do Polski powrócił w 1947 roku i pracował w kolejnych latach m.in. jako dziennikarz, aktor, autor i tłumacz. Za oszczędności życia zamówił jacht „Opty” o długości niecałych 10 metrów. Zespół szkutników w Gdyni zbudował go w latach 1965–1966. Teliga popłynął ze swym jachtem na pokładzie statku „Słupsk” do Casablanki, skąd 25 stycznia 1967 roku rozpoczął swą największą podróż. Tak pisał o początkach całego przedsięwzięcia w książce „Samotny rejs «Opty»”:
Nie ma chyba trudniejszego zadania niż ocena własnej działalności czy nawet jednego z własnych osiągnięć. Zamysł wyprawy dookoła świata traktowałem nie tylko jako indywidualny wyczyn sportowy, lecz także jako próbę pokazania światu naszej bandery jachtowej. Mimo to wydawało mi się, że jest to moja sprawa osobista. Znaleźli się tacy, którzy nie tylko odwracali się ode mnie, ale nawet czynnie w realizacji projektu przeszkadzali. Ale przeważyli ci, którzy mnie poparli.
Polak płynął na zachód, a po drodze zatrzymywał się kolejno na Wyspach Kanaryjskich, Barbadosie, wyspie Saint Lucia, Martynice i Grenadzie. Postoje wymuszone były często koniecznością napraw statku. Wreszcie, 1 lipca dotarł do Kanału Panamskiego. Z początku Amerykanie nie chcieli pozwolić Telidze przepłynąć, gdyż obawiali się szpiegostwa ze strony obywatela komunistycznego państwa, jednak po 11 dniach ugięli się pod naciskiem polskiej ambasady w Waszyngtonie i światowej opinii publicznej.
27 sierpnia Teliga rozpoczął rejs przez Pacyfik. Po postojach na Galapagos i Nuku Hiva na Markizach dopłynął w grudniu na Tahiti, gdzie „Opty” czekały cztery miesiące kolejnych napraw. 4 czerwca 1968 roku Polak dopłynął na Fidżi, a stamtąd wyruszył 29 lipca w stronę Afryki. Teliga dotarł do tego kontynentu bez zawijania do portów, opłynął go i zatrzymał się dopiero w Dakarze 9 stycznia 1969 roku. Tym samym ustanowił światowy rekord samotnej żeglugi bez zawijania do portów: w czasie 165 dni nieprzerwanego żeglowania pokonał 13 260 mil morskich.
Z Dakaru Teliga popłynął na Wyspy Kanaryjskie, gdzie przeciął swój kurs z marca 1967 roku – po ponad dwóch latach okrążył cały glob. Następnie 29 kwietnia 1969 roku dotarł do Casablanki. Podróżnik został później odznaczony za swój wyczyn Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Nagły atak choroby, na którą cierpiał na różnych etapach podróży, zakłócił Telidze dalszy powrót drogą morską (okazało się, że jest to nowotwór). Z Casablanki został przewieziony samolotem na warszawskie lotnisko, skąd karetka zabrała go od razu do szpitala („Opty” powrócił do kraju na pokładzie statku „Orłowo” 13 czerwca 1969 roku). Mimo przeprowadzonej operacji Teliga zmarł 21 maja 1970 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
W swej książce podróżnik przewidywał ogromny rozwój polskiego żeglarstwa i przemysłu stoczniowego w najbliższych latach:
Myślę, że żeglarstwo polskie za następne 25 lat szczycić się będzie jeszcze wspanialszymi osiągnięciami niż dotychczas. W oparciu o rozwijający się przemysł stoczniowy setki tysięcy młodzieży będzie uprawiać szlachetny sport jachtingowy. Jachty budowane przez naszych inżynierów znajdą się w czołówce światowych konstrukcji, a wyprawy na dalekie morza i oceany, wyprawy dookoła ziemi staną się udziałem wielu.
Pierwsza naokoło świata
Niewiele osób pewnie wie, że pierwszą kobietą na świecie, która samotnie opłynęła Ziemię na jachcie żaglowym (co zostało potwierdzone w Księdze Rekordów Guinnessa) jest Polka: urodzona w 1936 roku w Warszawie Krystyna Chojnowska-Liskiewicz. W 1960 roku ukończyła studia z budownictwa okrętowego na Politechnice Gdańskiej. Na tej uczelni poznała swego przyszłego męża, Wacława Liskiewicza, konstruktora statków. Po zakończeniu edukacji pracowała w Stoczni Gdańskiej.
Chojnowska zaczęła żeglować w 1952 roku na Jeziorze Drwęckim. Gdy skończyła liceum, miała już patent żeglarski. W 1957 roku została sternikiem jachtowym, trzy lata później sternikiem morskim, a w 1966 roku zdobyła uprawnienia jachtowego kapitana żeglugi wielkiej. W 1971 roku zorganizowała na jachcie „Szmaragd” kobiecy rejs po Bałtyku (ze Szczecina do NRD), a w roku następnym do Szkocji. Następnie znów żeglowała po Bałtyku i dotarła do Wysp Alandzkich.
Chojnowska-Liskiewicz uczestniczyła także w budowie jachtu „Mazurek” w Stoczni Jachtowej im. J. Conrada Korzeniewskiego w Gdańsku. Szefem biura konstrukcyjnego był jej mąż. Statek, który został skonstruowany specjalnie dla niej i z myślą o samotnym opłynięciu świata, zwodowano w grudniu 1975 roku. W lutym następnego roku żeglarkę razem z jej jachtem przetransportowano na statku „Brodnica” ze Szczecina do Las Palmas na Wyspach Kanaryjskich. Pierwsza próba rozpoczęcia rejsu odbyła się 10 marca, lecz już po 40 godzinach Polka musiała powrócić do portu w wyniku awarii samosteru.
28 marca żeglarka ostatecznie wypłynęła w swą wielką wyprawę. Po dwóch tygodniach dotarła na Barbados, gdzie przez siedemnaście kolejnych dni naprawiała nowe usterki i uzupełniała zapasy żywności. Następnie dotarła 4 czerwca do Kanału Panamskiego, gdzie znów musiała zająć się reperowaniem statku. W połowie lipca wypłynęła na Pacyfik. W końcu, po opłynięciu wysp Galapagos, i kolejnych postojach na Markizach, Tahiti i Fidżi, 10 grudnia dopłynęła do Sydney, gdzie statek musiał przejść generalny remont. Wykonał go mąż podróżniczki, który specjalnie w tym celu przybył z Polski, wraz z lokalnym mechanikiem, Szwedem.
21 maja 1977 roku Chojnowska-Liskiewicz popłynęła dalej wzdłuż australijskiego wybrzeża. Po kilku postojach przybyła 23 lipca do Portland Roads. Tam Polka zaczęła mieć problemy z nerkami, przez co dwa dni później przetransportowano ją samolotem sanitarnym z pobliskiego Lockhart, gdzie została zdiagnozowana, do szpitala w Ciarns. Podczas jej nieobecności „Mazurek” uwolnił się 15 sierpnia z cumy i niesiony przez wodę popłynął ok. 15 mil dalej. Na szczęście motorówka portowa dogoniła go i sprowadziła na kotwicowisko w nienaruszonym stanie.
18 sierpnia żeglarka popłynęła dalej do australijskiego Darwin, gdzie przebywała od 2 do 17 września, m.in. uzupełniając zapasy żywności. Później, po postoju na Mauritiusie i opłynięciu Madagaskaru, 12 grudnia dotarła do Durbanu. Swój rejs, tym razem wzdłuż afrykańskiego wybrzeża, wznowiła 3 stycznia 1978 roku. Na przełomie stycznia i lutego Polka przebywała w Kapsztadzie, po czym popłynęła dalej. 20 marca, nieopodal Wysp Zielonego Przylądka, zamknęła pętlę dookoła świata.
21 kwietnia Chojnowska-Liskiewicz dopłynęła do Las Palmas. Od początku rejsu do tego momentu pokonała łącznie 31 166 mil morskich. Tak pisała o końcu swej wielkiej wyprawy w książce „Pierwsza dookoła świata”:
Wschód słońca wygasił światła. Postawiłam kliwer [rodzaj żagla – przyp. M.B.] i zaczęłam wolno płynąć w stronę zewnętrznego falochronu. Przed dziobem cały horyzont zasłaniała Gran Canaria. Dosłownie i w przenośni. Byłam szczęśliwa, że kończę samotną dwuletnią włóczęgę dookoła świata. Jednocześnie było mi okropnie żal tej wolnej przestrzeni otwartego oceanu. Ląd zamykał horyzont. Ląd zabierał poczucie wspaniałej, niczym nie skrępowanej swobody. Swobody, jaką daje tylko morski widnokrąg.
Dwa miesiące później Chojnowska-Liskiewicz dotarła swym jachtem do Gdańska. Jeszcze w tym samym roku otrzymała Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Po powrocie do kraju żeglarka zatrudniła się w Stoczni „Radunia”, a następnie przeniosła się do Centrum Techniki Okrętowej. Obecnie jest na emeryturze. Dowodziła łącznie dwudziestoma pełnomorskimi rejsami żeglarskimi, w tym pięcioma z załogami kobiecymi i dwoma samotnymi.
Współczesność
Obecnie jachty stosowane są przede wszystkim do celów sportowych, turystycznych i rekreacyjnych. Niektóre z nich mają ogromne rozmiary. Warto zauważyć, że współcześnie Polska słynie z produkcji tej kategorii statków (ponad 20 tys. jednostek rocznie), przede wszystkim na eksport: ich nabywcy pochodzą z całego świata. Nie brakuje jednak, również wśród Polaków, podróżników i żeglarzy, którzy korzystając z tego środka transportu, opływają glob, niekiedy ustanawiając przy tym kolejne rekordy.
Bibliografia
- Krystyna Chojnowska-Liskiewicz, Pierwsza dookoła świata, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979.
- Wacław i Tadeusz Słabczyński, Słownik podróżników polskich, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.
- Leonid Teliga, Samotny rejs „Opty”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1973.
- Władysław Wagner, Podług słońca i gwiazd, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1934.
- Władysław Wagner, Pokusa Horyzontu, Wydawnictwo Ligi Morskiej i Kolonialnej – Okręg Śląski, Katowice 1937.
