Genialny matematyk, który łamał Enigmę. Jerzy Różycki (1909–1942)

Jerzy Różycki znany jest jako jeden z trzech matematyków, którzy złamali szyfr niemieckiej Enigmy, nie było to jednak jego jedyne osiągnięcie. Co jeszcze warto wiedzieć o tym wyjątkowym człowieku?

Jerzy Witold Różycki urodził się 24 lipca 1909 roku w Olszanie w powiecie zwinogrodzkim guberni kijowskiej Imperium Rosyjskiego. Był czwartym i ostatnim dzieckiem Zygmunta, z zawodu aptekarza, oraz Wandy z domu Benit. Różycki odebrał pierwsze nauki w kijowskim Gimnazjum Kresowym kształcącym młodzież pochodzenia polskiego. Szkoły tej jednak nie ukończył, ponieważ jeszcze w 1918 roku wyjechał wraz z rodziną do Polski.

W 1926 roku, w wieku prawie 17 lat, Różycki zdał maturę w Gimnazjum Koedukacyjnym Towarzystwa Szkoły Średniej w Wyszkowie, które cieszyło się dobrą renomą. Po opuszczeniu jego murów postanowił kontynuować edukację, a w zamiarach tych wspierali go rodzice, zwłaszcza ojciec, absolwent Uniwersytetu w Petersburgu.

Student kryptolog

W 1927 roku Jerzy Różycki został przyjęty na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Poznańskiego na kierunek matematyka. Jako student wykazywał duże zdolności logiczne oraz lingwistyczne, zwłaszcza w zakresie języka niemieckiego. Dostrzegali to profesorowie, w tym przede wszystkim jego promotor Zdzisław Krygowski.

W 1929 roku Instytut Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego został włączony w inicjatywę Biura Szyfrów II Oddziału Sztabu Głównego Wojska Polskiego, polegającą na wyszukiwaniu matematycznie uzdolnionych osób mających predyspozycje do pracy kryptologicznej. Początki Biura Szyfrów sięgały jeszcze okresu wojny polsko-bolszewickiej, w której wywiad radiowy II Rzeczypospolitej odnosił wymierne sukcesy.

Jerzy Różycki jako student III roku znalazł się w grupie dwudziestu wychowanków instytutu matematyki poznańskiej uczelni, których zadaniem było odczytanie w ramach testu autentycznej depeszy Reichswehry zabezpieczonej najtrudniejszym ze znanych szyfrów I wojny światowej, tzw. Doppelwürfel Verfahren.

Niemiecki szyfr podwójnego podstawiania udało się złamać tylko trzem osobom: Różyckiemu, Marianowi Rejewskiemu oraz Henrykowi Zygalskiemu, którzy przedstawili gotowe rozwiązanie po zaledwie kilku godzinach. Pozytywny wynik tego sprawdzianu otworzył im drzwi do kariery. Różycki jeszcze jako student został zatrudniony w poznańskiej ekspozyturze Biura Szyfrów. Trzy lata później, w 1932 roku, obronił na Uniwersytecie Poznańskim pracę magisterską z filozofii w zakresie matematyki.

Warszawskie Biuro Szyfrów

1 września tego samego roku Jerzy Różycki został zatrudniony na pełny etat w Oddziale II Sztabu Głównego w Warszawie znajdującym się w Pałacu Saskim przy pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Za swoją pracę pobierał wówczas dobrą pensję w wysokości 500 zł miesięcznie.

Młody matematyk trafił w ten sposób do Referatu Biura Szyfrów (IV) razem z Marianem Rejewskim oraz Henrykiem Zygalskim. Od tego momentu byli niemal nierozłączni. Głównym zadaniem tego referatu było przechwytywanie niemieckich wiadomości radiowych i telefonicznych oraz ich rozszyfrowywanie, a także zabezpieczanie własnej łączności radiowej.

Już wówczas warszawskie biuro dysponowało nowoczesnymi środkami technicznymi dostarczanymi przez warszawską Wytwórnię Radiotechniczną AVA. Strukturalnie Biuro Szyfrów podlegało bezpośrednio szefowi Wydziału II Oddziału II SG. Było silnym i bardzo efektywnym elementem polskiego wywiadu wojskowego w latach trzydziestych.

Przed Różyckim stanęło więc niezwykle odpowiedzialne zadanie. Do końca 1932 roku zajmował się przede wszystkim odszyfrowywaniem czteroliterowego kodu niemieckiej marynarki wojennej. Różycki stosował w tym przypadku kryptoanalizę wynikającą z dociekań językowych. Dzięki temu jeszcze w 1932 roku udało mu się zrekonstruować cały kod Kriegsmarine.

Obowiązki realizowane przez Różyckiego były ściśle tajne. Wiązały się nie tylko z bezpieczeństwem II RP, ale również jej europejskich sojuszników. W czasach gdy kryptologia należała wyłącznie do sfery wojny oraz dyplomacji, jej adepci rzadko mogli sobie pozwolić na luksus dystansu do swojej pracy. Zależał od nich los kampanii wojennych, poznanie sekretów przeciwnika lub utrata własnych. Różycki pracował więc pod ogromną presją, a pomimo tego wykazał się niebywałą wręcz cierpliwością do żmudnego powtarzania tych samych czynności tysiące razy.

Z kryptologami kontaktowali się w zasadzie tylko przełożeni: szef Biura podpułkownik Karol Gwidon Langer oraz major Maksymilian Ciężki. Jak notował Marian Rejewski:

Było kilka sekretarek, kilku pracowników […]. Poza tym niektóre osoby znało się z widzenia przy przechodzeniu przez korytarze gmachu Sztabu, jak kierownika komórki szyfrów rosyjskich i kierownika komórki szyfrów polskich. Wkrótce zresztą odizolowano moich kolegów [w tym Różyckiego] i mnie tak dokładnie od reszty pracowników, że nawet woźny wnoszący herbatę na śniadanie nie miał prawa wstępu do naszego pokoju, u którego drzwi rozwieszono na domiar czarną kotarę, wskutek czego pokój nasz żartobliwie przezywano „Czarnym pokojem”.

Misja: złamać Enigmę

Pod koniec 1932 roku Różyckiemu zlecono dodatkowe zadanie związane z teoretycznymi podstawami łamania szyfrów Enigmy. Przy pomocy przerobionej maszyny handlowej oraz fotokopii kluczy dziennych dostarczonych przez kapitana Gustava Bertranda z wywiadu francuskiego Różyckiemu wraz z kolegami udało się po raz pierwszy odczytać niemieckie radiowe depesze wojskowe z okresu od września do października 1932 roku zabezpieczone za pomocą Enigmy. Był to jednak połowiczny sukces, ponieważ wynikał on częściowo z błędów szyfrantów niemieckich, którzy stosowali w szyfrach powtarzające się litery i wykorzystywali przez to jedynie niewielką część możliwości maszyny.

Całkowite rozwikłanie tajemnicy miało zostać okupione niezwykle ciężką pracą. Początkowo liczbę kombinacji generowaną przez urządzenie określono na 3 x 10¹¹⁴. Ustalenie szczegółów konstrukcyjnych pozwoliło zredukować tę liczbę do 105 456 kombinacji. Wciąż była ona jednak bardzo duża, a opracowanie metody odnajdowania właściwego klucza pośród wszystkich możliwych ustawień maszyny było trudne. Dodatkowo zmiany doskonalące niemiecki szyfr powodowały, że kryptolodzy musieli rekonstruować te modyfikacje teoretycznie na podstawie wyliczeń matematycznych. Obecnie dokładne odtworzenie działalności Różyckiego w tym zakresie jest niemożliwe wobec celowego zniszczenia akt Biura Szyfrów we wrześniu 1939 roku.

Niemniej wkład Różyckiego w rozpracowywanie Enigmy był znaczny. To on odpowiadał za wynalezienie tzw. metody zegara. Dzięki niej możliwe stało się ustalenie, który wirnik Enigmy znajduje się w pierwszej pozycji. Była ona oparta na błyskotliwym spostrzeżeniu dotyczącym statystycznych właściwości języka i wychwyceniu z tekstu niemieckiego jednakowych par znaków w pionie. Jeżeli ich liczba w stosunku do długości depeszy odpowiadała językowi niemieckiemu, przesunięcie było właściwe. W ten sposób Jerzy Różycki samodzielnie i niezależnie opracował metodę, którą jako pierwszy opisał teoretycznie amerykański kryptolog William Frederic Friedman w latach dwudziestych pod nazwą „Index of coincidence”.

Kryptologiczny wyścig zbrojeń

Opracowanie katalogu pozycji Enigmy zajęło Różyckiemu i jego kolegom rok. Od tego momentu ustalenie klucza dziennego urządzenia trwało zaledwie kilkanaście minut. Polscy kryptolodzy dokonywali tego za pomocą skonstruowanego przez siebie cyklometru. Bertrand nie mógł się nadziwić osiągnięciom polskich kryptologów:

im należy się cała zasługa i chwała za doprowadzenie do końca pod względem specjalistycznym tej niewiarygodnej historii. Nastąpiło to dzięki ich wiedzy i uporczywości, niemających sobie równych w świecie! Pokonali trudności, które Niemcy uważali za niemożliwe do przezwyciężenia.

W 1933 roku działalność Referatu stała się jeszcze istotniejsza ze względu na przyspieszenie niemieckich zbrojeń. Do 1935 roku niemiecki system łączności był dość przewidywalny, ale od 1 lutego 1936 roku Niemcy zaczęli zmieniać kolejność wirników najpierw co miesiąc, a później codziennie. Dodatkowo od 1937 roku Różycki z kolegami musieli rozpracowywać nie tylko szyfry wojsk lądowych, powietrznych i morskich, ale także niemieckiej służby bezpieczeństwa – Sicherheitsdienst (SD).

W czasie gdy w Referacie przybywało pracy, Oddział II SG podpisał z Różyckim aneks do umowy z 1932 roku. Na jego podstawie kryptolog otrzymał podwyżkę do 600 zł miesięcznie, co odpowiadało zarobkom pułkownika. Pomimo natłoku obowiązków służbowych matematyk znalazł czas na dalsze kształcenie. W grudniu 1937 roku obronił na Uniwersytecie Poznańskim kolejną pracę magisterką – tym razem był to dyplom magistra filozofii w zakresie geografii.

W tym samym czasie Niemcy udoskonalili Enigmę poprzez jej techniczną modyfikację, a w konsekwencji polscy kryptolodzy musieli na nowo opracować katalog kluczy. W tej sytuacji Sztab Główny zdecydował o przeniesieniu Biura Szyfrów z Pałacu Saskiego do nowo wybudowanego tajnego ośrodka łączności w podwarszawskiej miejscowości Pyry leżącej w Lesie Kabackim.

Pierwsza połowa 1938 roku stanowiła dla Różyckiego ważny okres w życiu zawodowym i osobistym. Jego osiągnięcia zyskały uznanie zwierzchników – kryptolog otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi oraz nagrody pieniężne. Dzięki temu miał dodatkową motywację do pracy, zwłaszcza że postanowił ustabilizować swoją sytuację rodzinną poprzez małżeństwo z Marią Barbarą Majką.

Jerzy Różycki na pomoc sojusznikom

Wobec agresywnych poczynań III Rzeszy doszło do zintensyfikowania kontaktów wywiadowczych z Brytyjczykami oraz Francuzami. Wiosną 1939 roku Jerzy Różycki wraz z kolegami spotkał się z kryptologami sojuszniczych armii w celu zapoznania ich z polskim dorobkiem w rozszyfrowywaniu Enigmy. Należy zauważyć w tym miejscu, że osiągnięcia te zrobiły na gościach ogromne wrażenie wobec ich bezradności w łamaniu niemieckich depesz.

Krok ten miał jednak bardziej dalekosiężne skutki, gdyż bezsprzecznie ułatwił aliantom wygraną w II wojnie światowej. Jednym z gości zagranicznych, który przyjechał wówczas do Warszawy, był angielski kryptolog Dilly Knox, który zasłynął złamaniem szyfrów niemieckiej admiralicji w poprzednim konflikcie globalnym (sekcja brytyjskiego wywiadu zwana Room 40).

Anglik z goryczą przyjął do wiadomości polskie osiągnięcia, a jednocześnie uznał Różyckiego za młodego, utalentowanego i szczerego człowieka. Brytyjczycy i Francuzi, wyjechali z Polski ze znacznie poszerzoną wiedzą; otrzymali także od swoich polskich kolegów dwie kopie Enigmy wytworzone w Wytwórni AVA na podstawie danych zebranych przez wywiad polski i francuski.

Wojna i ewakuacja

W wyniku ataku III Rzeszy na Polskę Biuro Szyfrów zostało ewakuowane z Warszawy. Różyckiemu pozwolono zabrać ze sobą żonę i dziecko, Rejewski i Zygalski wyruszyli samotnie. Okoliczności ich podróży do Brześcia nad Bugiem były dramatyczne. Dowiadujemy się o tym z pamiętnika żony Różyckiego, która notowała, że byli oni narażeni na naloty niemieckich bombowców: „tego dnia [9 września] byliśmy tak blisko już od własnego nieszczęścia, kiedy kryjąc się przed nalotem: ja z dzieckiem, Jurek i Zyga [H. Zygalski] opodal nas upadła bomba. Przed nami utworzył się głęboki lej, na szczęście zostaliśmy tylko częściowo zasypani piaskiem”.

W Brześciu Różycki wraz z kolegami otrzymali samochód, którym mieli się przedostać przez Wołyń do granicy rumuńskiej. Dla Różyckiego oznaczało to jednak rozłąkę z rodziną, co musiał mocno przeżyć. Polscy kryptolodzy znaleźli się w Bukareszcie, gdzie udali się najpierw do ambasady brytyjskiej, a później francuskiej. Okazało się, że Francuzi byli przygotowani na taką ewentualność. Szybko wydali Polakom paszporty, po czym przerzucili ich do Francji. 25 września Różycki dotarł koleją do Paryża, choć nie odbyło się to bez problemów, gdyż w Turynie zainteresowała się nim włoska policja (głównie ze względu na młody wiek i brak powołania do armii).

Zazdrość Anglików

Na wniosek francuskiego „Service de Renseignements” i za zgodą polskich władz wojskowych na Zachodzie Jerzy Różycki został włączony w skład zajmującej się radiowywiadem „Ekipy Z” w „Section d’Examen” w V Oddziale francuskiego Sztabu Generalnego. Siedziba tej jednostki znajdowała się niedaleko Paryża w miejscowości Gertz-Armainvillers.

Udział polskich kryptologów w pracach francuskiego wywiadu wzbudzał swojego rodzaju zazdrość służb brytyjskich. Alastair Denniston, dowódca brytyjskiego biura kryptologicznego Government Code nad Cypher School, pisał w liście do Francuzów z grudnia 1939 roku:

trzech młodych Polaków – Jerzy Różycki, Marian Rejewski i Henryk Zygalski. Jeśli czeka nas zmiana biegu wojny (a zaczynam to podejrzewać), doświadczenie tych ludzi może skrócić nasza pracę o całe miesiące.

Francuzi nie chcieli jednak odstąpić Londynowi polskich członków zespołu. W 1940 roku Różycki jako członek ośmioosobowej ekipy kryptologicznej odczytał 1151 depesz niemieckich w trakcie kampanii norweskiej oraz 5048 depesz w trakcie kampanii francuskiej. Pracował po kilkanaście godzin na dobę, przy dyżurach nocnych od 3 do 6–7 rano. W czerwcu 1940 roku działalność Różyckiego była kluczowa przy łamaniu szyfrów meldunków Luftwaffe.

Jerzy Różycki w państwie Vichy

Pomimo kapitulacji Francji matematyk został przerzucony do Algierii, najpierw do Oranu, a następnie do Algieru. Tam spędził kilka miesięcy, a później po utworzeniu Państwa Vichy powrócił do Francji, gdzie ponownie zajął się kryptoanalizą w tzw. Ekspozyturze 300 ulokowanej w zamku Les Fouzes koło Usès w Prowansji, w ośrodku o kryptonimie Cadix.

Państwo Vichy, wydzielone z okupowanej Francji, kolaborowało z Niemcami, lecz na jego obszarze działał głęboko zakamuflowany kontrwywiad francuski, zorganizowany przez oficerów Państwa Vichy sabotujących we współpracy z Aliantami działalność marszałka Philippe’a Petaina. Jerzy Różycki posługiwał się wówczas fałszywym nazwiskiem Julien Rouget. Warunki, w których pracował, nie należały do najlepszych. Kryptologów ulokowano w dość prymitywnych kwaterach bez bieżącej wody, polski matematyk otrzymał jednak od Francuzów pensję oraz wyżywienie.

Do drugiej połowy 1941 roku Różycki pracował nad szyframi Enigmy. Udało mu się także razem z Rejewskim oraz Zygalskim rozszyfrować niemiecki system telegraficzny. Miało to ogromne znacznie, gdyż dzięki temu odtajniono szereg informacji na temat działalności niemieckiej policji. Były to m.in. meldunki niemieckich stacji pelengacyjno-podsłuchowych zainstalowanych na południu Francji, które namierzały i zaznaczały na mapach wykryte nadajniki organizacji podziemnych.

Afryka i śmierć na morzu

Latem 1941 roku Różycki został oddelegowany do Algieru, gdzie sprawował nadzór odczytywaniem depesz przesyłanych przez Niemców i Włochów. W 1941 roku w Afryce Północnej toczyły się już walki ze słynnym niemieckim Afrika Korps. Polski matematyk działał więc w miejscu, gdzie ważyły się losy zmagań o opanowanie strategicznych dla aliantów węzłów komunikacyjnych u wybrzeży Morza Śródziemnego.

Różycki nie został jednak w Afryce na stałe. Na przełomie 1941 i 1942 roku otrzymał rozkaz powrotu do Francji. 9 stycznia 1942 roku zginął w katastrofie płynącego do Marsylii parowca Lamoricière w rejonie Balearów. Po wyjeździe z Polski nigdy nie spotkał się ponownie z żoną i synem. Śledztwo w sprawie zatonięcia jednostki wykazało, że nastąpiło ono wskutek złej pogody oraz fatalnej jakości węgla, którym napędzano statek.

Major Wiktor Michałowski, zastępca szefa Ekspozytury 300, stwierdził, że śmierć Jerzego Różyckiego była tragiczną stratą. Niemcy przez dłuższy czas nie zdawali sobie z niej sprawy. Oddział niemieckiej policji w Paryżu Zentralfahndungsstelle poszukiwał Polaka od dłuższego czasu. Jeszcze 14 miesięcy po katastrofie statku płynącego z Algieru, 1 marca 1943 roku, Feldpostnummer, czyli niemiecka poczta polowa, umieściła jego nazwisko na liście ściganych osób pod oznaczeniem „g” [tajne].

***

Tragiczna śmierć Jerzego Różyckiego była wielką stratą dla alianckiego wywiadu. Jego wybitne osiągnięcia w zakresie łamania niemieckich szyfrów pozwalają bowiem zaliczyć go w poczet najwybitniejszych światowych kryptologów XX wieku. Różycki miał wielki wkład w rozpracowanie Enigmy, co dało sprzymierzonym oręż o szczególnym znaczeniu w ich zmaganiach z III Rzeszą. Odszyfrowane przez Polaka depesze niemieckiej armii w latach 1939–1941 pozwoliły również ocalić wielu alianckich żołnierzy.

Bibliografia

• Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, oddz. II SGWP, sygn. I.303.4.485, k. 226–229, Różycki Jerzy.
• 1905–2005. W stulecie urodzin Mariana Rejewskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, r. 6 (57), numer specjalny 5 (210), Warszawa 2005.
• Józef Garliński, Tajemnica drugiej wojny światowej, ODNOWA, Londyn 1980.
• Leszek Gondek, Wywiad polski w III Rzeszy. Sukcesy i porażki, Bellona, Warszawa 2011.
• Marek Grajek, Bliżej prawdy, Rebis, Poznań 2008.
• Zdzisław Jan Kapera, Różycki Jerzy Witold, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989–1991, s. 523–525.
• Władysław Kozaczuk, W kręgu Enigmy, Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
• Grzegorz Nowik, Zanim złamano „Enigmę”… Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1919–1920, RYTM, Warszawa 2004.
• Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej, oprac. Jan Ciechanowski, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2005.
• Turing Dermot, Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy, Rebis, Poznań 2019.