10 lutego 1920 r. w Pucku było zimno i padał deszcz ze śniegiem, a morze było skute lodem. A jednak z całych Kaszub zmierzali tam ludzie, którzy chcieli zobaczyć polskie wojsko i symboliczne zaślubiny Polski z morzem. Jak wyglądała droga polskich żołnierzy na północ? Jakie były reakcje mieszkańców?
Zgodnie z traktatem wersalskim Polska otrzymała prawie 147 km wybrzeża, na którym znajdowały się tylko dwa niewielkie porty rybackie: w Pucku i w Helu. Jednak na przejęcie przyznanego obszaru musiano poczekać do momentu ratyfikowania traktatu przez Niemcy.
Okres zawieszenia
Miesiące między czerwcem 1919 roku, kiedy zakończyła się konferencja pokojowa w Paryżu, a oficjalnym ratyfikowaniem traktatu wersalskiego przez Niemcy, co nastąpiło 10 stycznia 1920 roku, były na Pomorzu czasem wielu niewiadomych. Nieznany był na przykład ostateczny przebieg granicy między państwami. Wiele z jej odcinków miało być wyznaczonych dopiero na miejscu przez specjalnie powołaną na mocy traktatu wersalskiego międzynarodową Komisję Demarkacyjną (składała się ona z siedmiu członków – pięciu wyznaczały mocarstwa zwycięskie, a Polska i Niemcy po jednym).
Niestety, sam traktat przedstawiał to zagadnienie bardzo ogólnie i nieprecyzyjnie. W artykule 27 podpunkt 7 można przeczytać, że granica na północnym-zachodzie miała przebiegać następująco:
[…] stamtąd ku północy granica między powiatami (Kreise) chojnickim i człuchowskim aż do punktu, gdzie ta granica przecina rzekę Brdę;
stamtąd aż do punktu granicy Pomorza, położonego o 15 kilometrów na wschód od Miastka:
linija, która będzie oznaczona na miejscu i pozostawi następujące miejscowości Polsce: Konarzyny, Kiełpin, Brzeźno, a Niemcom następujące miejscowości: Sępolno (Sampohl), Nowawieś, Szteinfort, Pietrzykowy;
stamtąd ku wschodowi granica Pomorza, aż do jej zetknięcia się z granicą pomiędzy powiatami (Kreise) chojnickim i człuchowskim;
stamtąd ku północy granica między Pomorzem a Prusami Zachodnimi aż do punktu nad rzeką Redą (mniej-więcej o 3 kilometry na północo-zachód od Góry), gdzie ta rzeka otrzymuje dopływ, idący od północo–zachodu;
stamtąd aż do zakrętu rzeki Piaśnicy mniej-więcej o 1½ kilometra na północo-zachód od Warzkowa:
linja, która będzie oznaczona na miejscu;
stamtąd bieg rzeki Piaśnicy w dół rzeki, następnie środkiem jeziora Żarnowieckiego i wreszcie granica Prus Zachodnich aż do morza Bałtyckiego.
Dołączona do traktatu mapa (sporządzona podczas obrad pokojowych) z tak nieprecyzyjnie wyznaczonymi liniami podziału terytorium stwarzała duże zamieszanie, ponieważ okazywało się, że granica w rzeczywistości przebiegała przez tak nieoczekiwane miejsca jak środek wsi lub miasteczka. Tyczyło się to również pól uprawnych i lasów.
Z tego względu lokalni polscy aktywiści, działający jeszcze przed I wojną światową, organizowali w różnych miejscowościach wiece, na których zbierano podpisy pod petycjami skierowanymi do polityków biorących udział w rozmowach pokojowych z prośbami o włączenie danej miejscowości do Polski.
Wpisując się w powyższą akcję, Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku wysłał do Paryża delegację przedstawicieli ziemi kaszubskiej. Jednym z nich był Antoni Abraham, lokalny działacz społeczno-polityczny, który wraz z Tomaszem Rogalą z Kościerzyny zawiózł do Paryża między innymi numery czasopisma „Gryf”, a także gdańską książkę adresową z zaznaczonymi polskobrzmiącymi nazwiskami. Te rzeczy, wraz z petycjami lokalnych społeczności, miały utwierdzić polityków w słuszności przyłączenia tych ziem do Polski.
Duże napięcia istniały również między mieszkańcami Pomorza. Niemcy nie pogodzili się z postanowieniami traktatu wersalskiego i z faktem, że Polsce został przyznany dostęp do morza. Dochodziło do wypadków niszczenia polskiego mienia i pobić. Władze niemieckie zaostrzyły również politykę wobec Polaków, zakazując między innymi zgromadzeń.
Przygotowania do przejęcia
Mimo braku oficjalnej ratyfikacji traktatu przez Niemcy już późnym latem i jesienią 1919 roku strona polska rozpoczęła intensywne prace nad przygotowaniem planu przejęcia przyznanych jej ziem na Pomorzu. Dla ułatwienia realizacji tego zadania powołano Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, którego jednym z zadań było przygotowanie podwalin funkcjonowania przyszłego województwa pomorskiego.
Równolegle z kwestiami administracyjnymi należało także omówić kwestie udziału wojska polskiego w przejmowaniu nowych terytoriów. Miało ono obsadzać umocnienia, zabezpieczać drogi i mosty, a także dbać o porządek publiczny. Jako dowódca Frontu Pomorskiego akcją tą kierował gen. Józef Haller. Ostateczny całokształt przedsięwzięcia został ustalony po ciężkich negocjacjach z Niemcami w Berlinie, gdzie 25 listopada 1919 roku obie strony podpisały umowę określającą ostateczny sposób rewindykacji Pomorza.
Zgodnie z tymi ustaleniami termin rozpoczęcia operacji przekazywania kontroli nad poszczególnymi rejonami wyznaczono na godzinę szóstą rano siódmego dnia od ratyfikowania traktatu przez Niemcy. Postanowiono również, że czas między wyjściem wojsk niemieckich a wejściem wojsk polskich będzie jak najkrótszy, co miało pozwolić na uniknięcie wybuchu ewentualnych konfliktów między ludnością polską a niemiecką.
Jednocześnie zadbano o to, by oddziały obu państw nie miały możliwości spotkania się ze sobą. Żadne działania nie mogły być prowadzone w godzinach między 18.00 a 6.00. Ponadto na każdy dzień została wyznaczona linia demarkacyjna między wojskami, której nie można było przekraczać inaczej niż w wyznaczonym wcześniej czasie.
Wkroczenie na ziemie pomorskie wojska polskiego nie oznaczało, że cały przyznany Polsce teren automatycznie zostanie włączony do Polski. Zajmowano go kilkoma strefami i określano, ile dokładnie dni to zajmie:
Strefa A. w 3 dniach (1, 2, 3 dzień wycofania) […]
Strefa B. 1 w 2 dniach wycofania (4. i 5. dzień wycofania) […]
Strefa B. 2 w 4 dniach (4, 5, 6 i 7 dzień wycofania) […]
Strefa C 1 ½ dnia (6 i 7 dzień wycofania) […]
Ósmy dzień wycofania jest dniem wypoczynku dla obu stron.
Wojska polskie przekroczą Wisłę koło Grudziądza i Chełmna najwcześniej o 6. godz. rano 9. dnia wycofania.
Strefa D w 4 dniach (9, 10, 11 i 12 dzień wycofania).
Strefa E w 3 dniach (13, 14 i 15 dzień wycofania).
Strefa F w 2 dniach (15 i 16 dzień wycofania).
Strefa G w 4 dniach (16, 17, 18 i 19 dzień wycofania).
Jak więc można zauważyć, starano się, aby zbliżająca się akcja była przygotowana jak najbardziej szczegółowo. Miało to na celu między innymi uniknięcie nieporozumień i zatargów w momencie „ewakuacji obszarów odstąpionych Polsce” między stroną polską i niemiecką.
Od startu w Nieszawie do mety w Pucku
10 stycznia 1920 roku Niemcy ratyfikowały traktat wersalski. Dla polskiej administracji oraz wojsk Frontu Pomorskiego oznaczało to rozpoczęcie odliczania godzin do początku operacji, który wypadał 17 stycznia. Tego dnia pierwsi polscy żołnierze przekroczyli linię demarkacyjną pod Nieszawą i wkroczyli na teren Pomorza. Rozpoczął się marsz ku morzu, w bardzo poetycki opisany przez Edwarda Ligockiego (członka sztabu gen. Józefa Hallera) w artykule „Djarjusz Pomorskiej Wyprawy” z 1920 r.:
W podniosłym, uroczystym nastroju wjeżdżał gen. Haller ze sztabem swoim w ziemi Pomorskiej, na rubieży których znikły już nienawistne słupy i kopce graniczne i przepadł na zawsze kordon wojsk rozbiorczych.
Pierwszym dużym miastem, do którego wkroczyły polskie oddziały, był Toruń, który stał się stolicą województwa pomorskiego. Oficjalne uroczystości odbyły się 21 stycznia. Jaki pisano, Niemców już prawie nie było w mieście, które zostało odświętnie przystrojone w zielone girlandy, kwiaty, flagi i godła z orłem. Postawiono liczne bramy tryumfalne. Na ulice wyszły tłumy wiwatujących mieszkańców. Po licznych przemówieniach na rynku goście uroczystości wraz z gen. Hallerem wzięli udział w odświętnym obiedzie w Dworze Artusa.
W kolejnych miejscowościach moment wkraczania żołnierzy Frontu Pomorskiego wyglądał podobnie. Po wyjściu niemieckich oddziałów miasta było uroczyście dekorowane. Polskie jednostki były witane zwykle na rynku, gdzie zgromadzeni mieszkańcy wiwatowali na ich cześć. Odbywała się msza, miały miejsce liczne przemówienia, a gdy starczało czasu, urządzano uroczysty poczęstunek. Po wszystkim żołnierze i oficerowie rozchodzili się na kwatery, aby następnego dnia ruszyć dalej.
Opisy tych wydarzeń można znaleźć między innymi w „Gazecie Gdańskiej”. W numerze 27 z 4 lutego 1920 roku, została zamieszczona notatka następującej treści:
Ostatnia środa jest i pozostanie na wieczne czasy dniem pamiętnym w historii Pelplina. Póki Pelplin Pelplinem, nie widziano tu jeszcze tak wspaniałej i nadzwyczajnej uroczystości narodowej. Zarówno strona zewnętrzna jak i nastrój panujący wśród zgromadzonych tłumów żywy dały dowód, że Pelplin to miejscowość, w której żyją i biją serca szczerze polskie i że ludność mieszkająca na tak zwanym Kociewiu jest jednym z silnych korzeni ogólnego pnia macierzystego.
W podobnym tonie pisano o wydarzeniach w Kościerzynie:
W sobotę 31 stycznia już od samego rana rynek nasz przepełniony był ludem wyczekującym z utęsknieniem naszego wojska. Miasto całe i przedmieścia tonęły w zieleni, wszędzie bramy tryumfalne, a na każdej napis serdeczny innego towarzystwa. Wszystkie nauczycielki i uczennice naszego zakładu, szkoła ludowa, wszystkie nasze liczne towarzystwa ze swoimi sztandarami, duchowieństwo z miasta i okolic, nasze władze cywilne, wszystko na rynku ustawione wita ze łzą w oku, z głębokim wzruszeniem gromkiem „niech żyje!”, wkraczających ułanów krechowieckich i halerczyków.
A jak reagowała na wkraczanie wojsk polskich ludność niemiecka? Najczęściej obojętnie. Nie dochodziło do manifestacji niechęci czy próby zahamowania tego, co było nieuniknione. Zdarzało się czasami niszczenie przygotowanych dekoracji – miało to się wydarzyć między innymi w Pucku. W czasie trwania całej operacji doszło tylko do jednego incydentu zbrojnego między oddziałami polskimi i niemieckimi – pod Gniewkowem. Przyczyną zajścia było przekroczenie linii demarkacyjnej przez polską stronę o godzinie, która była niezgodna z wcześniejszymi ustaleniami.
Najbardziej podniosłym momentem tych wydarzeń były symboliczne zaślubiny Polski z morzem, do których doszło 10 lutego 1920 roku w Pucku. Na te uroczystości gen. Haller przybył wraz z towarzyszącymi mu osobami pociągiem, który po drodze zatrzymał się w Gdańsku, gdzie przedstawiciele polskich gdańszczan wręczyli mu dwa pierścienie, z których jeden generał nosił na palcu, a drugi wykorzystał w Pucku, gdzie wrzucił go do zatoki.
Tego dnia do małego rybackiego portu ściągały tłumy osób z okolicznych miejscowości. Ubrani w odświętne stroje chcieli przywitać wojsko polskie i słynnego generała. Pan Bronisław Raszke wspominał:
Wzięliśmy wówczas duży drabiniasty wóz […] z parą koni, odpowiednio go przygotowaliśmy do drogi podczas zimowej pory […] Wóz z końmi pozostawiliśmy przed wjazdem do miasta, a sami chodziliśmy tam, gdzie się coś działo. Pamiętam, jak wyglądał gen. Haller. Gdy przechodził, zrobiliśmy mu taki długi szpaler, od rynku aż do Zatoki.
Sama miejscowość, tak samo jak inne przejmowane w styczniu-lutym 1920 roku, była odświętnie przystrojona. Piękno uroczystości psuła tylko pogoda. Przed zaślubinami odbyła się msza, w czasie której homilię wygłosił ks. Józef Wrycza, orędownik przyłączenia Kaszub do Polski. Generał Haller tak wspominał ten dzień w swoim pamiętniku:
Po mszy św., przy salutach armatnich i odegraniu hymnu polskiego, morska bandera polska wzniosła się na maszt. Dotychczas strażnik wybrzeża, rybak kaszubski, z jedną bronią, wiosłem u boku, oddawał straż w ręce marynarza polskiego. Stojąc pod banderą, oświadczyłem w krótkim przemówieniu, żeśmy wrócili nad morze i że Rzeczpospolita Polska staje się znowu władczynią na swoim Bałtyku, na znak czego […] rzucam w morze pierścień ofiarowany przez polską ludność Gdańska.
Podsumowanie
Zaślubiny Polski z morzem były symbolicznym zakończeniem operacji zapoczątkowanej 17 stycznia. W przeciągu 25 dni wojska Frontu Pomorskiego pod dowództwem generała Józefa Hallera i przy wsparciu powstającej polskiej administracji przejęły ziemie przyznane Rzeczpospolitej na mocy traktatu wersalskiego. Zadanie to nie było łatwym przedsięwzięciem. Poprzedzały je tygodnie przygotowań. Lokalna społeczność witała polskiego żołnierza przysłowiowym chlebem i solą w atmosferze radosnego święta. Jednak gdy ucichł stukot kopyt, granie trąbek i żołnierski śpiew, nastała szara rzeczywistość pełna nowych wyzwań, niepokojów i zagrożeń.
Bibliografia
- „Gazeta Gdańska”, nr 30, 1920.
- „Gazeta Gdańska”, nr 33, 1920.
- Józef Haller, Pamiętniki. Z wyborem dokumentów i zdjęć, LTW, Łomianki 2014.
- Przemysław Hauser, Przejęcie obszarów byłego zaboru pruskiego przyznanych Polsce traktatem wersalskim, „Dzieje Najnowsze”, r. 5 (1973), nr 3.
- Krzysztof Korda, Ks. Józef Wrycza (1884–1961). Biografia historyczna, Instytut Kaszubski w Gdańsku, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2016.
- Tomasz Krzemiński, Polityk dwóch epok Wiktor Kurelski (1865–1935), „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, r. 91 (2008), z. 3.
- Edward Ligocki, Djarjusz Pomorskiej Wyprawy, „Straż nad Wisłą”, nr 1, Toruń 1920.
- Tenże, Djarjusz Pomorskiej Wyprawy, „Straż nad Wisłą”, nr 2, Toruń 1920.
- Kazimierz Małkowski, Zaślubiny z Bałtykiem, „Rocznik Gdyński”, nr 9 (1989/1990).
- Przemysław Olstowski, Organizacja Wojskowa Pomorza (1918–1920). Polska konspiracja zbrojna w okresie poprzedzającym powrót Pomorza do Polski. Pytania i postulaty badawcze, „Rocznik Toruński”, t. 46 (2019).
- Tomasz Słomczyński, Ułańska fantazja czyli batem w Kaszubę. Jak Polska zaślubiała Pomorze [Cz.1], „Magazyn Kaszuby”, 29 marca 2016 [dostęp: 5 lutego 2020], <http://magazynkaszuby.pl/2016/03/ulanska-fantazja-cz-1/>.
- Tenże, Ułańska fantazja czyli batem w Kaszubę. Jak Polska zaślubiała Pomorze [Cz.2] , „Magazyn Kaszuby”, 28 marca 2016 [dostęp: 5 lutego 2020], <http://magazynkaszuby.pl/2016/03/ulanska-fantazja-cz-2/>.
- Adam Szulczewski, Bogdan Zalewski, Pomorze w granicach polski odrodzonej, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej”, nr 1 (176)/2009.
- Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, Dz.U. 1920 nr 35 poz. 200.
- Rafał Witkowski, Objęcie Pomorza przez Wojsko Polskie, „Rocznik Gdyński”, nr 9 (1989/1990).
- Zbiór umów i układów zawartych między rządem polskim i niemieckim w Berlinie i Paryżu w roku 1919 i styczniu 1920, Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1920.
