Wielka Wojna zmieniła historię świata raz na zawsze. Ludzie zaczęli spoglądać w niebo z lękiem i wciągać powietrze z niepewnością, a dźwięk silnika przestał się kojarzyć z przyjemnością lub nadzieją. Podczas tej wojny po raz pierwszy doszło też do walki „lądowych okrętów”, „tanków”, czyli czołgów.

Patrząc daleko wstecz, łatwo zauważyć dążenie do zbudowania opancerzonego pojazdu zabezpieczającego jego załogę przed działaniem nieprzyjaciela. Starożytne wojenne rydwany, wozy bojowe taborytów i czołg Leonarda to różne emanacje tej samej idei mobilnej twierdzy dominującej na polu bitwy. Cały czas brakowało jednak niezbędnych elementów do zrealizowania tego pomysłu, zmuszając do kompromisów i odejścia od pierwotnych założeń, co czyniło powstałe konstrukcje ułomnymi. Trzeba było dopiero rewolucji technicznej XIX wieku, by można było w końcu połączyć wszystkie elementy układanki w jedną funkcjonalną i zabójczą całość.

„Czołg” Leonarda da Vinci

The Devil’s Paintbrush – Pędzel Diabła

28 czerwca 1914 padły pierwsze strzały Wielkiej Wojny, choć oddający je Gawriło Princip zapewne nie miał o tym pojęcia. Na nieszczęście dla dziesiątków milionów, kule dosięgły celu, i arcyksiążę Franciszek Ferdynand skonał kilkanaście minut po zgonie swej żony Zofii, pierwszej ofiary zamachu.

Europa ponownie rzuciła się w wir walki. Dla ówczesnych decydentów nie było to niczym nadzwyczajnym, w końcu świeża była pamięć o wojnie pomiędzy Prusami a Austrią i Prusami a Francją, a niedawno, w sierpniu 1913 roku, skończyła się druga wojna bałkańska. Konflikt zbrojny był więc dla Europy stanem bardziej naturalnym niż pokój. Tym razem wszystko jednak miało być inne, a winowajcą okazał się Hiram Maxim.

Hiram Maxim ze swoim wynalazkiem (zdjęcie z „Cassier’s Magazine”, 7 listopada 1894–kwiecień 1895)

Ten uzdolniony konstruktor (stworzył m.in. lokówkę, pułapkę na myszy i automatyczny zraszacz przeciwpożarowy) amerykańskiego pochodzenia dał ludzkości swój najważniejszy wynalazek w 1884 roku. Po paru latach jego modyfikowania (i kilku wojnach kolonialnych) cały świat zakochał się w jego dziele. Ciężki karabin maszynowy, zasilany taśmowo i chłodzony wodą, na stałe zagościł w praktycznie każdej armii europejskiej. Maxim znalazł także wielu naśladowców, zarówno uczciwych, jak i tych o dyskusyjnej moralności.

28 lipca 1914 roku Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, uruchamiając wielkie światowe domino. Niebawem całą Europę wypełnił miarowy takt ognia broni maszynowej, koszącej młodych mężczyzn w mundurach w kolorze khaki, granatowym czy feldgrau. Żołnierze, walcząc o życie, zaczęli chować się w ziemi, kopiąc okopy.

Brytyjscy żołnierze w okopie w czasie bitwy nad Sommą, lipiec 1916 r. (fot. ze zbiorów Imperial War Museum, domena publiczna)

I tak, w skrócie, narodziła się wojna pozycyjna, pełna ognia CKM-ów, huku eksplodujących pocisków moździerzowych, gazu i płomieni miotaczy ognia. Karabin Maxima nazywano „pędzlem diabła”, a dowódcy zastanawiali się, jak ktokolwiek żywy mógłby przekroczyć pas ziemi niczyjej między wrogimi okopami.

Matka wszystkich czołgów

9 września 1915 roku na terenie brytyjskiej fabryki Foster&Co w Lincoln rozległy się niespotykane wcześniej odgłosy, huk silnika i grzechot gąsienic. Te dosyć drażniące dla ucha dźwięki obwieściły światu (a przynajmniej fabrycznym robotnikom i konstruktorom) narodziny nowego środka walki – czołgu.

Lincoln Machine (fot. domena publiczna)

No. 1 Lincoln Machine, bo tak nazywał się ów pojazd, był tylko demonstratorem pewnych technologii, niemniej jego twórcy – William Tritton, Walter G. Wilson – czuli, że są na właściwej drodze. 15 września miały miejsce próby fabryczne ich kolejnego dzieła, nazwanego Little Willie. Pojazd sprawował się w terenie lepiej od swojego poprzednika, niemniej War Office nadal było niezadowolone. Wojskowi, pod wpływem walk we Francji, zażądali także zwiększenia osiągów maszyny, szczególnie w kwestii pokonywania rowów i nasypów.

„Little Willie”, 1915 r. (fot. domena publiczna)

12 stycznia 1916 mechanik Charles Maughan zasiadł za sterami nowej maszyny. W porównaniu do swoich poprzedników konstrukcja ta była wielka, głośna i o mocno dyskusyjnej urodzie. Ten mechaniczny potworek okazał się jednak strzałem w dziesiątkę. Ówcześni różnie go nazywali: Big Willie czy Centipede (Stonoga), jednak najlepiej znany jest dziś jako Mother (Matka). Pojazd ten rzeczywiście stał się matką wszystkich czołgów.

Decydenci, będąc pod wrażeniem prób poligonowych, 12 lutego 1916 złożyli zamówienie na 100 Lądowych Okrętów Jej Królewskiej Mości, jak określano wtedy czołgi. Aby utrzymać cały projekt w tajemnicy, robotników informowano, że montują zbiorniki na wodę przeznaczone dla Palestyny, stąd też wzięła się nazwa „tank”, czyli zbiornik.

Nowe wozy, nazwane Mark I, były bardzo ciekawymi konstrukcjami, wyglądającymi jak wielkie metalowe romboidalne pudła z uzbrojeniem głównym zamontowanym po bokach w sporych sponsonach. Takie umiejscowienie broni miało ułatwić ostrzeliwanie wrogich okopów, kiedy już czołg wjechałby w głąb nieprzyjacielskich pozycji.

„Matka” w trakcie testów, 1916 r. (fot. domena publiczna)

Co ciekawe, czołgi te produkowano w dwóch wersjach. Część pojazdów wyposażono w długolufowe (skrócone w kolejnych wersjach) działa 6-pdr (sześciofuntowe) i trzy karabiny maszynowe, resztę zaś wyłącznie w sześć karabinów maszynowych. Pierwszy typ miał atakować przede wszystkim umocnione punkty oporu, zadaniem drugiego było natomiast coś, co zazwyczaj określa się jako „zwalczanie siły żywej nieprzyjaciela”.

W przypływie brytyjskiego dobrego humoru czołgi z działem nazwano „męskimi”, a te bez – „żeńskimi”. Jak widać, rozmiar ma znaczenie także w historii wojskowości. Podział ten utrzymał się aż do końca produkcji tych czołgów w rozmaitych wersjach i odmianach.

Prócz uzbrojenia, pancerza, silnika i całej niezbędnej reszty (łącznie z ośmioosobową załogą), Mark I wyposażony był w zamontowany z tyłu pojazdu dość osobliwy wózek sterowany za pomocą linek i dociskany do ziemi przez sprężyny, a pełniący rolę steru. Czołgi więc miały nie tylko morskie działa, ale też można było nimi kierować, do pewnego stopnia, jak pełnomorską pancerną jednostką pływającą z napędem silnikowym.

Mark I (wersja „męska”) na polu walki, 25 września 1916 r. (fot. Ernest Brooks, ze zbiorów Imperial War Museum, sygn. Q 2486, domena publiczna)

Doliczmy do tego uzbrojenie główne zamontowane z kazamatach (jak w predrednotach) oraz szkolenia artylerzystów na pokładzie HMS Excellent i zasadniczo można by wywiesić nad pojazdem flagę Royal Navy, czego rzecz jasna nie zrobiono, kamuflując organizacyjnie pierwsze jednostki pancerne najpierw jako Sekcję Samochodów Pancernych Zmotoryzowanych Karabinów Maszynowych, a potem jako Sekcję Ciężką Korpusu Karabinów Maszynowych.

Warto dodać, że Francuzi również rozwijali w tym czasie własne czołgi, niemniej ich historia wychodzi poza zakres tego artykułu.

Pierwsze walki

Czołg Mark IV pokonuje okop w czasie bitwy pod Cambrai (fot. „The Illustrated War News”, Vol. 8, domena publiczna)

15 września 1916 roku o 05.20 rano „męski” czołg Mark I nr 765 ruszył do akcji, rozpoczynając udział broni pancernej w walkach o Flers-Courcelette oraz w wojnie światowej jako takiej. W natarciu miało wziąć udział 49 pojazdów, jednak zdołano przygotować jedynie 32 z nich. Dalsze 5 wpadło w leje i rowy, 9 się zepsuło, a kolejne 9 poruszało się wolniej niż powinno z powodu rozmaitych awarii i defektów. Koniec końców, do ataku ruszyło 9 wozów. Ich załogi szybko odkryły, że niemieckie karabinowe pociski przeciwpancerne bez problemu przebijają pancerze Mark I. Następnego dnia użyto zaledwie trzech maszyn, które zostały wyłączone z akcji przez ogień wroga.

Mimo dosyć ograniczonych sukcesów czołgi wywarły dobre wrażenie na brytyjskich żołnierzach i jak najgorsze na niemieckich, co doprowadziło do zamówienia kolejnych 1000 sztuk i dalszego rozwoju tego typu wozów w Wielkiej Wojnie.

Wielki dzień brytyjskiej broni pancernej nadszedł 20 listopada 1917 roku pod Cambrai, kiedy to rzucono do walki 378 czołgów Mark IV wchodzących w skład utworzonego w lipcu Korpusu Czołgów. Towarzyszyło im 54 wozów zaopatrzeniowych (starsze rozbrojone maszyny) i 9 pojazdów pełniących rolę mobilnych stacji radiowych. Natarcie nie przebiegało bez przeszkód, jako że na tym etapie wojny Niemcy nauczyli się już stosować działa polowe 77 mm i przeciwlotnicze 88 mm w roli broni przeciwpancernej, niemniej czołgi sprawdziły się w walce jako pełnoprawny rodzaj broni.

Bitwa pod Cambrai miała jeszcze jedną dalekosiężna konsekwencję. Patrząc na masowe użycie czołgów przez nieprzyjaciela, Niemcy uznali, że najwyższy czas samemu zabrać się za rozwój broni pancernej. Podstawą niemieckich sił pancernych stały się co prawda zdobyczne czołgi brytyjskie, jednak II Rzesza stworzyła także swój autorski pancerny pojazd gąsienicowy – A7V. Niebawem obie konstrukcje miały spotkać się na polu bitwy.

Starcie tytanów

Na temat pierwszego historycznego starcia czołgów istnieje wiele relacji i opisów, często przeczących sobie wzajemnie. Z tego chaosu można jednak wyłowić najbardziej prawdopodobny przebieg wydarzeń.

24 kwietnia 1918 roku rozpoczęło się niemieckie natarcie na Villers-Bretonneux. Nacierającą piechotę wspierało 13 A7V, liczba niespotykana ani wcześniej, ani później. Każdy z tych stalowych potworów uzbrojony był w jedno działo 57 mm i sześć karabinów maszynowych. Niemieckie czołgi, wypełzające z porannej mgły, wydatnie pomogły w zajęciu wspomnianej miejscowości, bronionej przez piechotę niewyposażoną w żadną broń przeciwpancerną ani nie przeszkoloną do zwalczania czołgów innymi środkami. Po zabezpieczeniu terenu maszyny ruszyły w kierunku Arras.

Główny pancerny bohater omawianych wydarzeń ze strony niemieckiej, czołg 561 Nixe dowodzony przez porucznika Wilhelma Blitza, miał jednak inne zadanie. Wraz z trzema innymi wozami wchodzącymi w skład III Grupy (504 Schnuck, 542 Elfriede, 525 Siegfried) otrzymał rozkaz wspierania własnej piechoty na południowym odcinku natarcia, kierując się na Cachy. Akcja III Grupy nie przebiegła jednak zgodnie z planem, jako że 561 doznał usterki technicznej, przez co o 6.40 do szturmu ruszyły zaledwie trzy pojazdy, a niebawem 542 wywrócił się na nierównym terenie. Nixe wrócił do walki dopiero koło 9.00 i jechał przez pewien czas samotnie, z dala od innych przyjaznych czołgów.

Na północny-zachód od Cachy znajdowała się 1 sekcja kompanii A z 1 Batalionu Pancernego, dowodzona przez kapitana Johna Browna. Czołgiści byli zmęczeni po nocnej zabawie w ciuciubabkę z niemieckim lotnictwem, a po porannych atakach gazowych (i tych z dnia poprzedniego) piekły ich oczy i skóra. W skład sekcji wchodziły dwa czołgi „żeńskie” i jeden „męski”, dowodzony przez podporucznika Franka Mitchella. Kiedy jednak pancerniacy otrzymali rozkaz wsparcia własnej piechoty, bez wahania ruszyli do akcji.

Czołgi A7V: Hagen i prawdopodobnie Schnuck, 31 sierpnia 1918 (fot. Imperial War Museum, sygn. Q 37344, domena publiczna)

Gdy zbliżyli się do linii walk, podekscytowany żołnierz poinformował ppor. Mitchella o obecności niemieckich czołgów. Brytyjski wywiad posiadał już pewne ogólne informacje nt. niemieckich pojazdów, jednak nigdy jeszcze nie doszło do bezpośredniego starcia między wozami obydwu stron. Sam oficer tak opisał ten moment:

Nagle spod ziemi, jakieś 10 jardów od nas, wyskoczył piechur zawzięcie machający swym karabinem. Zatrzymaliśmy się. Podbiegł do nas i krzyknął: „Uważajcie! Niemieckie czołgi!” Odsłoniłem mój otwór obserwacyjny i rozejrzałem się. Tam, jakieś 300 jardów od nas, poruszał się okrągły, przysadziście wyglądający potwór. Za nim szły fale piechoty, a dalej na lewo i prawo pełzły dwa kolejne uzbrojone żółwie.

Brytyjczycy otworzyli ogień. „Żeńskie” wozy mogły jedynie utrudnić życie załodze Nixe, natomiast ogień czołgu nr 4086, oznaczonego A1 i wyposażonego w działa, stanowił rzeczywiste zagrożenie dla niemieckiego pojazdu. Na nieszczęście dla ppor. Mitchella, jego prawoburtowy celowniczy, sierżant McKenzie, nie mógł namierzyć Nixe ze względu na ciągłe wstrząsy wywoływane przez jazdę po nierównym gruncie w czołgu bez jakiejkolwiek amortyzacji.

Brytyjski ogień był tak niecelny, że załoga niemieckiego czołgu w ogóle nie zorientował się, że jest ostrzeliwana! Co gorsza, zdezorientowana własna piechota zaczęła ostrzeliwać A1 z ciężkich karabinów maszynowych, co zmusiło załogę wozu (na którym nie było żadnych oznaczeń identyfikacyjnych!) do położenia się na podłodze, a kierowcę do szybkiej zmiany pozycji maszyny.

Dopiero po chwili por. Blitz zauważył trzy atakujące go pojazdy i obrócił Nixe przodem w kierunku zagrożenia, jednocześnie manewrując w celu uzyskania stabilniejszej pozycji. Wkrótce A7V otworzył ogień w kierunku brytyjskiego czołgu. Zdesperowany ppor. Mitchell rozkazał najpierw zwolnić, a potem zatrzymać wóz, co z jednej strony czyniło go łatwym celem, lecz równocześnie ułatwiało namierzanie wroga.

Por. Blitz, widząc nieruchomy czołg wroga, uznał go za wyeliminowany z walki i nakazał ostrzał dwóch pozostałych pojazdów. Wkrótce oba „żeńskie” wozy zostały podziurawione pociskami kalibru 57 mm i wyłączone z boju. Wydawało się, iż zwycięzcą pierwszego starcia pancernego w historii zostanie Nixe.

Film pokazujący brytyjską wersję zdarzeń, odbiegającą w niektórych aspektach od ukazanej w artykule 

W tym momencie sierżant McKenzie trafił w cel, według niektórych opracowań 25 strzałem. Pocisk uderzył na prawo od działa, zabijając celowniczego i śmiertelnie raniąc dwóch dalszych członków załogi. Brytyjski sierżant nie próżnował i wpakował dwa dalsze pociski w kadłub A7V. Porucznik Blitz, bojąc się eksplozji przewożonej amunicji i granatów ręcznych, nakazał ewakuację pojazdu. Niemieccy pancerniacy, ścigani ogniem broni maszynowej A1, skryli się szybko w zagłębieniach terenu.

A1 wygrał w tym starciu, ale na horyzoncie pojawiły się kolejne dwa A7V. 504 i 525 nie podjęły jednak walki, koncentrując się na ostrzeliwaniu brytyjskiej piechoty. Być może ich dowódcy w ogóle nie zauważyli starcia pomiędzy A1 a Nixe.

Vae Victis czy Gloria Victis?

Niedługo po zakończeniu pojedynku czołg ppor. Mitchella stracił gąsienicę na skutek eksplozji pocisku artyleryjskiego, a załoga opuściła A1. Por. Blitz, widząc że jego wóz nie eksplodował i nie jest już ostrzeliwany, nakazał załodze powrót do pojazdu. Okazało się, że chociaż wóz nie nadaje się do walki, to jego układ napędowy i jezdny są w porządku, więc Nixe wycofała się dwa kilometry wstecz zanim silniki ostatecznie odmówiły posłuszeństwa. Ewakuację maszyny uznano za niemożliwą, więc była użytkowana jako magazyn części zamiennych aż do zdobycia wraku przez Ententę.

Czołgi A7V na niemieckim filmie propagandowym

24 kwietnia przyniósł także inne walki pancerne, w tym starcie siedmiu czołgów Whippet z niemiecką baterią dział 77 mm i jednym A7V 525 Siegfried, które zakończyło się stratą czterech brytyjskich wozów, z czego A7V miał zniszczyć dwa. Wynik potyczek pancernych z tego dnia był więc dość dyskusyjny, a żadnej ze stron nie można przyznać lauru zwycięzcy.

Prawdziwe brytyjskie zwycięstwo przyszło później, kiedy to po kilku dniach zaciętych walk żołnierze Ententy odzyskali swe dawne pozycje i przejęli kontrolę nad pobojowiskiem. Znaleziono na nim przewrócony czołg Elfriede, odholowany następnie przez Francuzów 15 maja, co uczyniło zeń pierwszym zdobytym A7V. Australijczykom przypadł z kolei Mephisto, który wpadł podczas bitwy do leja i został wysadzony przez niemiecki patrol. Dziś jego wrak znajduje się w Queensland Museum. Jest to jedyna tak duża pozostałość po zaledwie 20 wyprodukowanych A7V.

28 kwietnia w piwnicach odzyskanego Villers-Bretonneux dokonano kolejnego cennego odkrycia w postaci rannego kierowcy jednego z A7V. Jeniec okazał niezwykle się chętnym do współpracy Polakiem (protoplasta Gustlika?), więc w krótkim czasie wywiad Ententy zyskał wiele bezcennych informacji na temat struktury i morale niemieckich jednostek pancernych. Bezpośrednim skutkiem analizy danych wywiadowczych było pojawienie się nowego typu czołgu, „hermafrodyty”, wyposażonego w jeden sponson z działem i drugi z bronią maszynową. Taka maszyna mogła zwalczać zarówno pojazdy pancerne, jak i piechotę.

Podsumowanie

Walka pancerna z 24 kwietnia 1918 roku stanowiła skromną zapowiedź późniejszych wydarzeń, nie docenioną jednak przez wielu ówczesnych obserwatorów, traktujących ją jako pewną osobliwość Wielkiej Wojny. Wagę tamtych wydarzeń można docenić jedynie ze znacznej perspektywy i ze świadomością, czym stały się czołgi na przełomie XX i XXI wieku.

Bibliografia

  • Jim Beach, British Intelligence and German Tanks, 1918–1918, „War in History”, Vol. 14, № 4 (November 2007).
  • G. Browne, The Tank in Action, William Blackwood and Sons, Edinburgh–London 1920.
  • Chris Ellis, Peter Chamberlain, Tanks Marks I to V, „AFV Weapons Profile”, № 3, Profile Publications Ltd., Windsor 1969.
  • David Fletcher, British Mark I Tank 1916, Osprey Publishing, Oxford 2004.
  • Tenże, British Mark IV Tank, Osprey Publishing, Oxford 2007.
  • Tenże, Tanks and Trenches. First Hand Accounts Of Tank Warfare In The First World War, The History Press, Stroud 2009.
  • John Frederick Charles Fuller, Tanks in the Great War, Murray, New York 1920.
  • Richard Haig, Life in a tank, Houghton Mifflin Co., Boston–New York 1918.
  • David R. Higgins, Mark IV vs. A7V. Villers-Bretonneux 1918, Osprey Publishing, Oxford 2012.
  • Kenneth Macksey, Tank Warfare. A History of Tanks in Battle, Osprey Publishing, London 2013.
  • Richard Ogorkiewicz, 100 years of evolution, Osprey Publishing, Oxford 2015.
  • Peter Pedersen, Villers-Bretonneux. Somme, Pen & Sword Military, Barnsley 2013.
  • Wolfgang Schneider, Rainer Strasheim, German Tanks in World War I, Schiffer, West Chester 1990.
  • Philip Schreier, Great War Giant, „Military Classics Illustrated”, Vol. 5 (2002).
  • Little Willie (E1949.322), [w:] The Tank Museum, [dostęp: 22 listopada 2019], <https://www.tankmuseum.org/museum-online/vehicles/object-e1949-322>.
  • Albert G. Stern, Tanks 1914–1918. The log-book of a pioneer, Hodder & Stoughton, London–New York–Toronto 1919.
  • Alun Miles Thomas, British 8th Infantry Division on the Western Front, 1914–18, University of Birmingham, Birmingham 2010.
  • H.L. Watson, A Company of Tanks, William Blackwood and Sons, Edinburgh–London 1920.
  • World War One British Mark IV Tank 4001–4100, [w:] Landships google Homepage – British Tank actions of the First World War, [dostęp: 22 listopada 2019], <https://sites.google.com/site/landships/home/lists/mkivtanks/world-war-one-british-mark-iv-tank-4001—4100>.
  • Steven J. Zaloga, German Panzers 1914–18, Osprey Publishing, Oxford 2006.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!