Moda w Polsce tuż po wojnie. Praktyczna i pragmatyczna czy beztroska i lekkomyślna?

Jaką rolę odgrywała w powojennej Polsce moda? Jak trudno było zdobyć ubranie? Pozwalano sobie na ekstrawagancję czy może przeważała funkcja użytkowa odzieży? Jakie wizerunki przedstawiano w prasie, a w jaki sposób ubierała się ulica?

Moment przechodzenia od wojny do pokoju jest specyficzny. Pomimo zakończenia regularnych działań zbrojnych ludziom towarzyszy uczucie chaosu, strachu i niepewności. Oficjalne zakończenie II wojny światowej i podpisanie kapitulacji przez III Rzeszę nie oznaczało dla zwykłego człowieka końca zmagań z własnymi traumami i lękami. Miasta zostały naznaczone walkami i nie stanowiły bezpiecznych miejsc do zamieszkania. Lewobrzeżna część Warszawy po upadku powstania i w pierwszych miesiącach 1945 roku stanowiła prawdziwą pustynię gruzów, bez prądu oraz z utrudnionym dostępem do wody.

Mimo niesprzyjających warunków mieszkańcy zamierzający wrócić do stolicy starali się oswoić nieprzyjazne środowisko i odnaleźć stabilizację. Społeczeństwo wkraczało w nową rzeczywistość ze sporym bagażem lęków i strachu. Sprzątano gruzy, chowano umarłych, wytyczano nowe ulice. Na skwerach i drzewach zaczęły pojawiać się pierwsze reklamy zachęcające do spędzenia czasu w kawiarniach czy skorzystania z manicure.

Kapitalizm na gruzach dla wybranych

Modny strój według późniejszej dyrektor artystycznej „Mody Polskiej” Jadwigi Grabowskiej był jedną ze składowych odbudowy społeczeństwa:

postanowiłam [polskiej kobiecie] pomóc odzyskać tę pozycję, którą kiedyś miała. […] uważałam, że niezwykle ważne dla psychicznego odrodzenia jest wyrobienie przekonania, że mimo tych wszystkich okropieństw, które się stały, i tego, co nadal było tak trudne, trzeba żyć normalnie, pełnią życia, na którą składa się także ubiór i uroda.

Jadwiga Grabowska prowadziła butik Feniks, który zyskał uznanie najbogatszej klienteli. Co prawda towar pochodził z drugiej ręki, ale w sklepie pracowały uzdolnione krawcowe potrafiące dopasować ubrania do sylwetki każdej klientki. Luksusowe butiki oferujące ekskluzywną odzież i dodatki mieściły się w Warszawie na ulicy Marszałkowskiej. Początkowo były to ubrania używane pochodzące z garderoby właścicielek bądź z otrzymanych paczek, później zaczęto szyć modele z nowych materiałów. Jednak na wszystkie te wspaniałości mogły sobie pozwolić jedynie kobiety z ówczesnych elit finansowych. Zadbano również o odpowiedni wystrój butików i wystaw, które przyciągały wzrok i robiły oszałamiające wrażenie na tle ówczesnej biedy:

I nad tym dobudowano piętro dostosowane do salonu mody. Nad samą bramą była pracownia i ogromne, zaokrąglone okno, a pod nim szyld „Magazyn Mód. Salon Pani”. W piwnicy zrobiono gabloty, bardzo duże, w zachodnim stylu, postawiono wielkie lustra. Wystawiano tam kreacje, także moje. Jak ktoś szedł chodnikiem, to widział w ulicy jedną gablotę, a w lustrze odbijała się druga. Przyjeżdżały tutaj samochody z ambasad, z artystycznego światka. I to był mały kapitalizm na gruzach.

Dla ówczesnej socjety organizowano także pokazy mody. W 1946 roku warszawski hotel Polonia gościł elegantki spragnione wzorów na nowy letni sezon. Przedstawione kolekcje były już pełnowartościowe, jak informowała dziennikarka „Kobiety i życia”. Gazeta bardzo chętnie obejmowała patronatem pokazy i składała z nich obfite relacje opatrzone zdjęciami. Podczas „Rewii Mody Letniej” na Saskiej Kępie pokazano bardzo ekskluzywne kolekcje, co nie uszło uwadze dziennikarki, która postanowiła skomentować to w dosadny sposób:

materiały co prawda, z których wykonane były modele, przerastają nasze możliwości finansowe, przy umiejętnym jednak dobraniu szczegółów toalety można z powodzeniem zastąpić drogie jedwabie praktycznymi i tanimi kretonikami, a piękne i zawrotne w cenie korki i zamsze imitować artystycznymi drewniakami.

Kreatywność niezbędna do przeżycia

Powojenna Polska rzeczywistość mieściła w sobie wiele równoległych światów. Oprócz ekskluzywnych sklepów dostępnych dla nielicznych istniały także pchle targi, na których oferowano odzież pochodzącą z szabru. Na oczyszczonych ulicach i placach pojawiały się prowizoryczne bazary. W Warszawie pierwsze powstały na rogu Alej Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej. Oferowany na nich używany towar nierzadko pochodził z kradzieży. Sprzedawcy nie mieli jeszcze przygotowanych budek czy stołów i rozkładali towar na kocach lub na ziemi. Oprócz odzieży można było zaopatrzyć się tam w przedmioty codziennego użytku.

W pierwszym powojennym okresie ubrania pełniły głównie funkcje użytkowe. Przed pochodzącym z gruzów kurzem chroniły popularne turbany. Były tańsze i łatwiej dostępne niż kapelusze. Wzięciem cieszyły się ubrania wykonywane z zasłon i koców. Jak wspomina mieszkanka stolicy:

kupiliśmy od kolejarza granatowy koc. Krawcowa uszyła mi z niego jesionkę. Całą zimę w niej chodziłam i w niemieckich wełnianych skarpetkach…

Noszono także ubrania pozostałe z czasów okupacji. Wśród pań popularne były sukienki w drobny kwiatowy wzór o długości do połowy łydki oraz wełniane sweterki. Panowie nosili luźne garnitury z cienkiej wełny z szerokimi ramionami i klapami. Wiele osób łączyło ubrania cywilne z rzeczami wojskowymi. Na ulicach spotykano łączenia takie jak spodnie od mundurów i zwykłe koszule, albo mundury noszone bez odznak. Byli wojskowi czuli także potrzebę identyfikacji i na koszulach umieszczali ordery i baretki.

Z biegiem miesięcy częściej stawiano na elegancję. U pań pojawiła się wyraźnie zaznaczona talia oraz usztywnione ramiona. Zaczęto korzystać także z najtańszego sposobu na uzyskanie modnej odzieży: przeróbek. Jak pisano w „Modzie i życiu praktycznym:

jesteśmy wciąż na dorobku powojennym. Wiadomo jak ciężko kupić coś nowego. Ale od czego pomysłowość! Możemy naprawdę ładne rzeczy komponować z resztek.

Szczęśliwcy posiadający maszyny do szycia mogli sami dokonywać zmian, a reszcie pozostawała igła i nitka albo wizyta u krawcowej. W czasopismach zamieszczano instrukcje, jak nadać całkowicie nowy charakter zniszczonym swetrom, jak zrobić szlafrok z koca oraz jak uszyć nowe buty, mając do dyspozycji tylko sznurek, tekturę i materiał.

Polecano także szydełkowanie oraz pokazywano, jak za pomocą własnoręcznie wykonanych dodatków można zmienić charakter sukienki i stać się posiadaczką aż czterech kreacji. Pomocą w uzyskaniu takich strojów były: przypinane kieszenie, ozdobny pasek, wkładany ozdobny kołnierz z drobnych falbanek oraz kraciasty szal ściśnięty w talii paskiem (panowała wówczas moda na sylwetkę w typie klepsydry).

W ramach pomocy humanitarnej Polska została beneficjentem UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration). Oprócz konserw, maszyn rolniczych czy zwierząt przysyłano także odzież w paczkach. Wśród darów od „cioci Unry” było wiele ubrań pochodzących z amerykańskiego i angielskiego demobilu. Wojskowa odzież w kolorze khaki podbijała polskie miasta. Swetry, płaszcze czy angielskie battledressy po przeróbkach nadawały się do noszenia. Moda w takim wydaniu spotkała się z takim uznaniem, że w gazetach pojawiły się rady, w jaki sposób nadać militarny charakter cywilnym ubraniom.

Moda i życie niepraktyczne, ale pożądane

Jednym z pierwszych czasopism poświęconych modzie było wychodzące od stycznia 1946 roku „Moda i życie praktyczne”. W pierwszym numerze redaktorki zobowiązały się do zapoznawania czytelniczek z najnowszymi trendami oraz propagowania modeli ubrań, które łączyły ze sobą gustowność i ekonomiczność.

Pomimo tych zapewnień czasopismo skierowane było do zamożnych elegantek, utrzymywało stałą korespondencję z Paryżem i Londynem i publikowało relacje z tych miast wraz ze zdjęciami modeli i fasonów pochodzących z europejskich stolic mody. W ten sposób do Polski docierały nowe trendy, a w szczególności projekty Christiana Diora z linii Corolle i Huit, którym później nadano miano New Look. W czasopiśmie pokazywano, jak skompletować garderobę na lato (prezentowano aż kilkanaście modeli sukienek!) oraz polecano stroje nadające się na zimowy wypoczynek w górach.

W poszukiwaniu zachodnich trendów

Końcówkę ery luksusowych butików wyznaczał początek „bitwy o handel”. Władza ludowa powoli okrzepła i komuniści z Hilarym Mincem na czele rozpoczęli krucjatę przeciwko prywatnej inicjatywie. Ustawy uchwalone 2 czerwca 1947 pomogły w zlikwidowaniu prywatnych sklepów. Miały one zostać zastąpione przez należące do państwa Powszechne Domy Towarowe. Większość prywatnych przedsiębiorców doprowadzono do bankructwa, innym – jak np. Jadwidze Grabowskiej – udało się przejść na państwowe posady.

Po zakończeniu powojennej zawieruchy stopniowo stabilizowała się sytuacja w kraju. Bazary działały już legalnie, a wśród artystycznej bohemy targowiska, a zwłaszcza warszawski „Rembertów”, były uznawane za główne źródło modnej odzieży. Wkrótce warszawski bazar Różyckiego, wrocławski bazar na placu Nankiera czy targowiska w Nowym Targu zaroiły się od „ciuchów” z Włoch, USA i Anglii. Jak pisał Leopold Tyrmand:

chłopi, zwłaszcza na Podkarpaciu i w poznańskim, mają najbardziej rozbudowane związki z Ameryką: gros Polonii w USA rekrutuje się właśnie z tych okolic. Obfitość i zasobność tego, co szło do Jasła, Nowego Sącza i Krotoszyna z Chicago, Detroit i Bufallo, śni się po nocach warszawskim dandysom i elegantkom. Kmiecie jak to kmiecie, zawsze gustowali raczej w kamgarnowych wyrobach Łodzi i Białegostoku, które nawet niezdarny przemysł socjalistyczny wkrótce rzucił na rynek. Zaś chłopi rzucili swe prezenty od krewnych na okoliczne jarmarki: już wkrótce w błocie i kurzu małopolskich targów walały się stosy taftowych sukien, mokasynów, kolorowych blezerów, płaszczów z wielbłądziej wełny, flanelowych spódnic, garniturów z Prince de Galles, sandałów na słoninie.

Wypadało tam kupować, gdyż ubrania odróżniały się zarówno jakością, jak i wzornictwem od masowej produkcji krajowej. Popularny aktor i felietonista Witold Sadowy wspomina:

Byliśmy obdarci, każdy jednak starał się jakoś wyglądać. Były ciuchy – Bazar Różyckiego na Pradze, dostawy amerykańskich marynarek, koszul, kapeluszy – wszystko to kupowaliśmy. Uważało się, że aktor musi godnie reprezentować swój teatr.

Na ludowo

Dobrze prezentowała się także polska produkcja artystyczna, jednak nawet w najmniejszym stopniu nie zaspokajała zapotrzebowania krajowego. Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego, szerzej znana jako Cepelia, została utworzona w 1949 roku przez Zofię Szydłowską i zajmowała się ochroną i propagowaniem sztuki ludowej. Już wcześniej jednak powstawały instytucje związane z promocją ludowości kierowane przez graficzkę i projektantkę Wandę Telakowską. Będąc pracowniczką Ministerstwa Kultury i Sztuki, kierowała ona Wydziałem Wytwórczości i starała się zachęcić artystów do podjęcia współpracy z przemysłem, skupowała też wraz z zespołem tkaniny i wyroby od drobnych wytwórców i chałupników. Założone przez nią Pracownie Doświadczalne miały na celu rozwój sztuki ludowej poprzez tworzenie nowych wzorów i projektów ubrań, zabawek i mebli.

Towary te odznaczały się znacznym zróżnicowaniem oraz dużymi wartościami estetycznymi. Podczas wypraw na wieś kupowano za grosze głównie tkaniny dekoracyjne z bawełny, narzuty czy wyroby artystyczne. Zdarzały się także pasiaki łowickie oraz zapaski używane później jako spódnice wieczorowe. Jednak liczne nawiązania do folkloru w ubiorach ograniczały się początkowo do modeli wzorcowych.

W 1950 roku powstał Instytut Wzornictwa Przemysłowego. Również tutaj korzystano z inspiracji ludowych oraz wykorzystywano talenty ludności wiejskiej. Starano się tworzyć zespoły i łączyć w nich twórców ludowych z profesjonalnymi plastykami. Dopiero w późniejszych dekadach można mówić o rozkwicie tej współpracy i skierowaniu na rynek krajowy większych partii odzieży inspirowanych ludowością. Wzorcowe materiały wykonane przez Centralny Związek Przemysłu Włókienniczego przedstawiano także podczas Targów Poznańskich. Określano je jako możliwości produkcyjne, a więc nie były one przeznaczone do sprzedaży i służyły tylko do podziwiania.

Z perspektywy komitetu – ubrania dla nowego człowieka

Centralne planowanie obowiązywało także w przemyśle odzieżowym. Lokalne oddziały Zakładów Przemysłu Odzieżowego tworzyły własne kolekcje, a także przyglądały się w miarę swoich skromnych możliwości światowym trendom.

Lansując wizerunek nowego człowieka, władze komunistyczne nie zapomniały o stroju. W pierwszej połowie 1948 roku zaczęto wydawać „Przyjaciółkę”. Treści ukazujące się na łamach czasopisma wpisywały się w charakter nowej epoki – stalinizmu. Na okładkach pojawiły się wizerunki robotnic w czasie pracy z gładko zaczesanymi włosami. Było to zupełne zaprzeczenie eleganckich fryzur, kaskad loków i dopasowanych kostiumów prezentowanych w „Modzie i życiu praktycznym”.

Szczególny nacisk kładziono także na uniformizację odzieży noszonej przez młodzież. Działacze komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej nosili zielone koszule i czerwone krawaty. Dla dziewcząt przeznaczono proste spódnice sięgające za kolano, natomiast dla chłopców spodnie o szerokich nogawkach. Natrętnie propagowano także strój robotniczy, odpowiedni do pracy fizycznej, jak kombinezon i waciak. Za sprawą kinowych bohaterów oraz plakatów nawoływano do noszenia jednakowych strojów.

Na początku lat 50. na Zachodzie sukcesy święciły projekty Cristóbala Balenciagi i sukienki w kształcie bombki. Za żelazną kurtynę echa zachodniej mody docierały przez paczki od krewnych czy prenumerowane przez uprzywilejowanych francuskie czasopisma. Zakłady krawieckie, które ostały się po „bitwie o handel”, cieszyły się popularnością, ale musiały zmagać się z licznymi kontrolami oraz brakiem materiałów. Można było zdobyć kiepskiej jakości kreton bawełniany, samodziały wełniane czy robotniczy drelich. Ze względu na niebezpieczeństwo domiaru krawcowe często pracowały na czarno, ale mimo tych obostrzeń korzystanie z ich usług było niezwykle popularne.

***

Ze względu na panujące po wojnie ubóstwo moda opierała się w tych czasach głównie na systemie przeróbek. Więcej możliwości przyniosły lata 50., a pomimo trwającego stalinizmu do Polski przedostawały się trendy z Zachodu i powstała nowa subkultura: bikiniarze. Ale to już temat na inną opowieść.

Bibliografia

Prasa

• „Moda i życie praktyczne”, r. 1946.
• „Przyjaciółka”, r. 1948, 1949.

Opracowania

• Aleksandra Boćkowska, To nie są moje wielbłądy. O modzie w PRL, Czarne, Warszawa 2015.
• Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż. Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego, Cepelia, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana–Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2003.
• Warszawa 1945–46, wybór i opracowanie Magda Szymańska, Dom Spotkań z Historią–Ośrodek Karta, Warszawa 2015.
• Polska Kronika Filmowa, 7/45, Pierwsze dni po wyzwoleniu Warszawy, 1 lutego 1945 r., [w:] Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej, [dostęp: 14 października 2019], <http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4466>.
• Agata Zborowska, Bazaars and Found Objects: Thing Culture in Post-war Poland, „Fashion Theory”, Vol. 21 (2017), Issue 4: The Look of Austerity, s. 423–447.