Szlacheckie dwory XVI i XVII wieku znacząco odbiegały od naszego stereotypowego wyobrażenia na ich temat. Narastały niejako przez pokolenia, czasem wręcz od średniowiecza i bardzo różniły się między sobą. Miały jednak pewne cechy wspólne, które świadczyły o ziemiańskim stylu życia właściciela.

Polska tradycja, której nośnikiem była głównie literatura okresu romantyzmu, utrwaliła w powszechnej świadomości przeświadczenie, że dwory szlacheckie były spójne pod względem architektonicznym, funkcjonalnym oraz estetycznym. Najczęściej kojarzymy je z niskim murowanym budynkiem w stylu klasycystycznym, a zatem nawiązującym do antyku, pełniącym rolę reprezentacyjnej siedziby średniozamożnej i zamożnej szlachty. W rzeczywistości dwory tego typu zachowane w Polsce i na Kresach są najczęściej wytworem późniejszym, z XIX i początków XX wieku.

Dwór Mickiewiczów w Nowogródku, rys. Napoleon Orda, 1876 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK III-r.a-4485, domena publiczna)

Tymczasem na przestrzeni od XVI do XVIII wieku siedziby szlacheckie różniły się między sobą dość wyraźnie. Często ich geneza sięgała jeszcze czasów średniowiecznych kasztelów i masywnych dworów obronnych. W innych przypadkach, w zależności od statusu materialnego przodków, były to po prostu dość chaotyczne zbiory przybudówek dopasowywanych w kolejnych pokoleniach do potrzeb rodziny.

Czym bowiem był dwór szlachecki? Z punktu widzenia użytkowego stanowił zespół zabudowań wchodzących w skład gospodarstwa, w węższym zaś znaczeniu był budynkiem mieszkalnym posesjonata lub dzierżawcy dóbr i członków jego rodziny, a często również stałych rezydentów (służba, dalsza rodzina) oraz gości. Innymi słowy, był jednocześnie domem rodzinnym i centrum administracyjnym jego włości.

Źródło różnic w wyglądzie dworów tłumaczył w czasach Augusta III Jędrzej Kitowicz: „od pradziadów pobudowane, służyły wnukom i prawnukom z małą przypadłej ruiny naprawą w takim kształcie, w jakim przed wieki były stworzone. Nie widać było długo żadnej ruiny starych pałaców i wywracania ich a nowych stawiania”. Płynące z Europy prądy architektoniczne podchwytywali jedynie najlepiej sytuowani w drabinie społecznej. Mowa tu oczywiście o magnaterii, to ona fundowała okazałe siedziby od podstaw, zdecydowana zaś większość „jakie kto po ojcu odebrał, w takich mieszkał”.

Dwór Kościuszków w Mereczowszczyźnie (fot. Viktar Palstsiuk, CC BY-SA 4.0)

Myśląc więc o typowych dworach szlachty z XVI i XVII wieku nie powinniśmy kojarzyć ich z pałacami czy sielankowym i obrośniętym bluszczem soplicowym gniazdem z Pana Tadeusza, gdyż niewiele miały one z nimi wspólnego. W związku z tym, że drobna i uboga szlachta stanowiła większość w każdym regionie Rzeczypospolitej, zwykle 60–70% posesjonatów, ich domostwa dominowały w krajobrazie ziemiańskim. Dopiero w XVIII wieku, w okresie późnego baroku, w kręgach bogatszej szlachty zaczął upowszechniać się dwór o regularnie rozplanowanym wnętrzu z sienią, z dachem polskim podbitym gontem. Charakterystyczną cechą tych budowli były ganki, które z czasem zaczęły mieć kolumny, czego dobrym przykładem jest dwór w Żelazowej Woli czy siedziba Mickiewiczów w Nowogródku (początek XIX wieku). Podobny układ posiada również dwór Kościuszków, aczkolwiek był on i jest drewniany.

Murowane, ale częściej drewniane

Dwór murowany (kasztel) w Szymbarku, początek XX wieku (fot. Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK XX-f-3179, domena publiczna)

Szacuje się, że na ziemiach etnicznie polskich, a zatem w prowincji Wielkopolskiej oraz zachodniej Małopolsce, znajdowało się w połowie XVII wieku około 550 murowanych dworów szlacheckich. Oznaczało to, że jeden tego typu obiekt przypadał średnio na areał gruntów wynoszący 250–350 km². Zdecydowana większość siedzib szlacheckich była drewniana. Dotyczyło to również bogatej szlachty, ale nie magnaterii, czyli właścicieli od trzech do kilkunastu wsi. Jak pisał wspomniany już Kitowicz:

pomniejszych panów i szlachty majętnej dwory najwięcej bywały drewniane we dwa piętro i jedno, przyozdobione zewnątrz galeriami, wystawami, gankami i przysionkami, lecz ten kształt nie był powszechny, były drugie, budowane w prosty czworogran, czyli kwadrat, jak stodoły i szopy. Rozporządzenie wewnętrzne niemal wszystkim równe: tak pańskich pałaców, jak szlacheckich dworów. Jeżeli był gmach wielki zwał się pałacem, bądź murowany, bądź drewniany, gdy miał wedle siebie oficyny. Jeżeli nie miał, a do tego był pomiernej wielkości, zwał się dworem albo dworkiem według swojej rozległości. Jeżeli zaś był murowany, a do tego wystawiony na jakim kopcu i wodą oblany lub fosami i wałami obwiedziony, nabywał imienia zamku.

Niektóre dwory drewniane istotnie były obszerne, rzędu 800 m², ale byłoby przesadą sądzić, że faktycznie dorównywały one wielkością pałacom magnackim, które zwykle były kilkukrotnie większe, zwłaszcza w okresie baroku. Trzeba pamiętać, że szlachta miała skłonność do megalomanii, stąd lubiła podkreślać własny splendor. Trudno nawet porównywać największe dwory bogatej szlachty do Krzyżtoporu Ossolińskich czy Pińczowa Myszkowskich, gdyż różnice były tutaj kolosalne, nie tylko jeśli chodzi o powierzchnię, ale przede wszystkim same założenia architektoniczne, manifestujące potęgę rodu w skali kraju.

Wiejska siedziba przeciętnego szlachcica jedynie próbowała naśladować budownictwo najmożniejszych, często stosując daleko posunięte uproszczenia, które przejawiały się skromnością artystycznego wyrazu. Pomimo tego były to budynki zaprojektowane w sposób przemyślany, w taki sposób, aby jak najlepiej gospodarować ciepłem. Stąd życie w domostwie koncentrowało się na parterze, a poszczególne izby rozmieszano tak, aby przylegały one do kilku kominów.

Nawet ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe robią wielkie wrażenie. Z tak wielkimi siedzibami magnatów nie mogły równać się nawet największe dwory drobno- i średnioszlacheckie. Na ilustracji rys. Alojzego Misierowicza, 1882–1883 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. Gr.Pol.5983/204 MNW, domena publiczna)

Dominujący w strukturze stanu szlacheckiego drobni posiadacze ziemscy musieli kontentować się znacznie skromniejszymi siedzibami. Zdziwiony cudzoziemiec przejeżdżający przez Polskę notował:

Dwór? Czy jest tu w pobliżu dwór? Nie zauważyłem czegoś takiego zupełnie. Kobieta zaprowadziła mnie ponownie przed drzwi domostwa i pokazała mi dach słomiany wznoszący się nieznacznie ponad dachy, otoczony murem z gliny jak twierdza. Był to dwór. Tu mieszka szlachcic? – zapytałem – na co kobieta odpowiedziała: prawdziwy polski pałac letni!

Takich dworków obcokrajowiec musiał na swojej drodze mijać wiele, nie był jednak świadom ich przeznaczenia. Szlachta, zwłaszcza uboga, mieszkała bardzo skromnie. Zdaniem Kitowicza:

małej szlachty mieszkania nie różniły się od chłopskich chałup, snopkami częstokroć poszywane. W tym tylko różnica była, iż przed szlacheckim dworkiem musiały być wrota wysokie, choć podwórze całe było płotem chruścianym ogrodzone, i druga, że dworek szlachcica miał dwie izby na rogach, a sień w środku, gdy przeciwnie u chałupy chłopskiej sień jest z czoła, za nią izba, a w tyle komora.

Na Mazowszu, Podlasiu, na Litwie były okolice

po kilkadziesiąt nieraz domów liczące; jak długie wsie zamieszkała przez samą szlachtę. Okolice te niewiele różnią się od zwykłych wiosek chłopskich co do porządku zabudowania. W domach tylko jest różnica, a i też niewielka. Izba ta nie różni się niczym od pospolitej chaty chłopskiej.

Szlachta, podobnie jak chłopi, wykorzystywała drewno jako główny budulec. Nie powinno to zaskakiwać, gdyż tego surowca było w Rzeczypospolitej pod dostatkiem. Jednocześnie powstawały przez to budowle mniej trwałe, w związku z czym do dzisiaj zachowało się ich bardzo niewiele.

Drewniany dwór Kondratowiczów w Smolgowie, rys. Napoleon Orda, 1864–1876 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK III-r.a-4501, domena publiczna)

Nieco odmiennie sytuacja kształtowała się na obszarach południowo-wschodnich, na Rusi Czerwonej i Podolu. Tam dwory, pamiętające zresztą często zamierzchłe czasy, były murowane i opasane wałem lub budowane z grubych bali drewnianych i otoczone palisadą (fortalicja). Wynikało to zagrożenia tatarskiego i koniczności obrony. Było to zjawisko naturalne na tych terenach i dotyczyło nie tylko siedzib szlacheckich, ale i kościołów, będącymi zwykle jedynymi schronieniami dla poddanych właściciela. Pomimo nowych stylów architektonicznych Ruś koronna pozostawała pod tym względem dość archaiczna, gdyż jeszcze w XVII wieku wznoszono tam liczne budowle gotyckie, które lepiej spełniały swoją rolę.

Sprzęty i wyposażenie

Tak jak wygląd dworów, różnice dotyczyły także ich wyposażenia, co wiązało się z możliwościami finansowymi domowników. Pomimo tego sprzęty znajdujące się we dworach bogatej i uboższej braci herbowej miały pewne cechy wspólne, co wynikało z ogólnej kultury materialnej panującej w danym czasie.

Takich podłóg, jak na zamku w Kórniku (XIX w.), nie było w żadnym szlacheckim dworku (fot. Stanley Krawczyk, CC BY-SA 4.0)

W pierwszej chwili gościom rzucały się w oczy drzwi, okna oraz podłogi. Te pierwsze zwykle były drewniane, jedno bądź dwuskrzydłowe, z żelaznymi okuciami. Okna były za to niewielkie, co wynikało z cen szkła. Zwykle kwadratowe, często miały nieszczelne okiennice, co skutkowało utratą ciepła. Brak odpowiedniej izolacji i słaby ciąg w kominach powodowały, że pomieszczania we dworze były często zadymione. Podłogi natomiast aż do drugiej połowy XVIII wieku wykonywano z tarcic lub wcale nierzadko z gliny. Dopiero w okresie późniejszym, według Kitowicza

nastały podłogi w kostkę układane, ale woskowane, nie myte, których chodzenie tak śliskie, jak po lodzie. Takie podłogi, gdy się zafolują, naprzód myją mydłem i wodą ciepłą, bo sama woda wosku by nie odmyła. Potem znowu na nowo woskują i u wielkich panów do samego woskowania i mycia podłóg pachołków trzymają, którzy się nazywają froterami.

Samo wyposażenie dworów prezentowało się zwykle skromnie. W tym przypadku większą wagę przywiązywano do funkcjonalności niż wyglądu mebli. Charakterystyczną cechą domostw szlacheckich były ławy. Niezwykle proste i użyteczne, gdyż można było na nich również spać, ciągnęły się wzdłuż ścian sieni oraz izby stołowej. Wykonane oczywiście z drewna przez miejscowego stolarza, malowane według upodobania. Często w sieni nad ławami wieszano trofea myśliwskie. W okresie staropolskim zamiłowanie do łowów było powszechne, zresztą zarówno na dworze królewskim, jak i wśród mniej zamożnej szlachty. Gość wchodzący do domostwa nie miał wówczas wątpliwości, że gospodarz prowadzi prawdziwie ziemiański styl życia.

Jak wspomniałem, drewniane ławy służyły często za łóżko. Te ostatnie nie były bowiem wcale tak powszechne, zwykle ograniczano się do jednego – małżeńskiego – ewentualnie kilku innych „akomodowanych do pokoi”. Większa liczba łóżek była częściej spotykana w nieco bardziej zamożnych domach. Co ciekawe, w tamtym czasie w zasadzie nie znano łóżek pojedynczych. Jak zauważył nieceniony Kitowicz:

kawaler obsłonił swój tabaczan kobiercem tureckim, ścianę nad obił makatą, powieszał na niej rzędy, pałasze, pistolety, fuzje, trąbki myśliwskie, ładownice, na ziemi przy tabaczanie rozciągnął niedźwiednią, taka była każdego kawalera, panięcia, dworzanina, towarzysza, polestranta łóżkowa parada. […] nie znali [oni] spodków pierzem napchanych ani pierzyn zwiersznych. I kiedy który pieszczoch do dworu wyprawiony przyjechał z pościelą pierzaną wyżej wyrażoną, został wyśmiany i musiał do domu odesłać piernaty, a kontentować się kołdrą i poduszkami.

„Scena szlachecka – Historia kindżału”, obraz Henryka Weyssenhoffa, 1891 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. MP 5357 MNW, domena publiczna)

Najwidoczniej wygody związane ze spaniem nie były godne prawdziwego kawalera, który powinien odznaczać się rycerskością. W praktyce w XVIII wieku, częściowo pod wpływem mody saskiej, „miękkość i wygody, dawniej Polakom nieznane, poczęły zagęszczać między paniętami spodki, pierzynki i beciki puchowe przeszywane, a potem rozszerzyły je po wszystkiej młodzieży, podeszlejszych i starach”. Doszło nawet do tego, że zaczęto nosić nocne czapki przeszywane złotą lub srebrną nicią. Coraz modniejsze były również łóżka, nawet składane i zabierane w podróże razem z pościelą, gdyż unikano już „spania na słomie w karczmie dla pchłów”.

Naprzeciwko drzwi wejściowych do dworu znajdował się salon. Pełnił on w domu funkcje reprezentacyjne. Miał zwykle bielone ściany, na których wisiała broń, portrety przodków, a niekiedy również kobierce, opony czy malowidła o tematyce batalistycznej. W salonie znajdował się stół, najczęściej mały, z czasem owalny lub okrągły. Wokół niego stały krzesła. W ich przypadku moda również ulegała zmianom. Jeszcze w XVII wieku miały one stosunkowo surowy charakter, obijane zwykle tylko skórą, jednokolorowym suknem bądź zwyczajnie gołe. W okresie późnego baroku i rokoko krzesła coraz częściej były ozdabiane w różne floresy. Stoliki nierzadko inkrustowano kością lub innym rodzajem drewna. Służyły one do picia kawy lub uprawiania rozmaitych gier.

Stolik z 2. poł. XVIII w. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK IV-Sp-632)

Ważnym elementem wystroju tej izby była wysoka szafa lub biurko z poprzecznymi szufladami, z której każda była oddzielnie zamykana na zamek, czasami zdobiony. Obok nich znajdowały się okuwane skrzynie, mające także oznaki przynależności do właściciela, czyli herby. Wówczas taki mebel zaliczał się do grupy przedmiotów szlachetnych, kojarzonych bezpośrednio z głównym lokatorem – posesjonatem.

Potężna (i droga) szafa gdańska, ok. 1700 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK IV-Sp-99)

Niekiedy szafy, skrzynie i inne meble były zaliczane do… nieruchomości. Współcześnie może to zaskakiwać, lecz w okresie staropolskim uznawano je ze względu na ich funkcje oraz masywność za integralną część budynku. Z tego powodu były one czasami wymieniane w inwentarzach dóbr szlacheckich, gdzie czytamy np.: „szafy wielkie, ozdobne 3”.

Godnym podkreślania jest także fakt, że zwykle wyposażenie salonu odznaczało się wysoką jakością wykończenia. W XVIII wieku modne stały się także „lustra zwierciadłowe w ramach”, były one jednak stosunkowo drogie i raczej trudno było je uświadczyć w chałupach zagrodowej szlachty mazowieckiej. Inaczej oczywiście niż w domach zamożniejszych właścicieli, zwłaszcza jeśli któryś z nich pojął za żonę kobietę wychowaną „po francusku” lub „włosku”.

Salon był oczywiście bardzo ważny, ale chyba ważniejsza była jednak jadalnia. W niej znajdowały się dwa dominujące meble: ogromny długi stół oraz kredens. Ten ostatni bardziej przypominał „drewniany gmach”. Trzymano w nim obrusy, świeczniki, ale przede wszystkim najcenniejsze rodzinne pamiątki, zwykle srebrne. I tutaj dochodzimy do sedna wyposażenia dworu, gdyż srebra stołowe, owe puhary, staremi mnogich królów obfite talary, zawsze wymieniano w testamentach obok drogich obić, szkatuł, skrzyń oraz kontuszy, niekiedy wysadzanych kamieniami. Stąd częste zapisy typu:

legując stołowego srebra 4 puzdra, talerzy, 3 półmisków, mis 3, tac przedniejszych 12, i drugich 12, obicia przedniejsze wszystkie, tylko półatłasowe czerwone ojcom do nowego kościoła w Grudziądzu oddaję.

srebra moje, szaty i insze ruchome rzeczy moje w równy dział między dzieci moje pójdą.

szaty swoje dzieciom za żywota rozdał, także i rzemiosła rzeczy jako stoły, ławy, zydle, szafy skrzynie, skrzynki owe zgoła wszystkiego, nic sobie nie zostawując.

Cynowy talerz z herbem Lubicz, XVIII w. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK IV-M-1132)

W dworach uboższej szlachty często spotykano zastawy cynowe, w tym rozmaite garnki i kotły. Natomiast zupełną rzadkością były zastawy porcelanowe, droższe od srebra. Spotykano je w zasadzie wyłącznie na dworach magnackich. W okresie panowania Wettinów, modna była porcelana z saksońskiej Miśni.

Warto również wspomnieć o ciekawym spostrzeżeniu dotyczącym wyposażenia dworu, które poczynił wysłannik szwedzkiego króla Karola XII Holmström, krytykując polską szlachtę za sposób meblowania dworów. I tak notował on, że w zwykłych niemurowanych siedzibach srebrne zastawy stały obok krzesełek wykonanych z drewna sosnowego. U Szweda wychowanego w protestantyzmie budziło to jawny sprzeciw wymieszany z niesmakiem. Nie mógł on zrozumieć, że szlachta w ciężkich dla kraju czasach dba o srebra stołowe tylko po to, aby móc pochwalić się nimi przed gośćmi.

***

Bez względu na to, jak oceniany był szlachecki gust przez obcokrajowców, nie ulega wątpliwości, że wnętrza siedzib szlacheckich różniły się między sobą wyposażaniem oraz poziomem zamożności, lecz w XVIII wieku zaczęły stopniowo tworzyć spójną koncepcję, składającą się na ziemiański styl życia, którym inspirujemy się do dnia dzisiejszego.

Bibliografia

  • Ryszard De Latour, Próba odtworzenia wnętrza dworu polskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, r. 15 (1986/1987), s. 181–229.
  • Jarosław Dumanowski, Świat rzeczy szlachty Wielkopolskiej w XVIII wieku, Wydawnictwo UMK, Toruń 2006.
  • Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, t. 1, Od połowy XVII do poł. XVIII w., oprac. Władysław Rusiński, Polska Akademia Nauk, Wrocław 1955.
  • Leszek Kajzer, O dworach murowanych na Mazowszu słów kilka, [w:] Rzeczy i ludzie. Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, red. Magda Bis, Wojciech Bis, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2014, s. 49–62.
  • Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.
  • Testamenty szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, oprac. Jacek Kowalkowski, Wiesław Nowosad, DiG, Warszawa 2013.
  • Testamenty szlachty krakowskiej XVII–XVIII w., oprac. Alicja Falniowska-Gradowska, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1997.
Maciej A. Pieńkowski
Maciej A. Pieńkowski, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii. Autor monografii „Trudna droga do władzy w Rzeczypospolitej. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku” (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2021) oraz artykułów i recenzji naukowych publikowanych w monografiach zbiorowych, czasopismach (m.in.: „Almanach Warszawy”, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, „Klio”, „Niepodległość i Pamięć”, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”) i seriach wydawniczych („Studia nad staropolską sztuką wojenną” i „Studia historyczno-wojskowe”). Popularyzator historii w czasopismach „Mówią Wieki” i „Polska Zbrojna. Historia”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół dziejów Rzeczypospolitej XVI–XVII w., a także wojny polsko-sowieckiej. Naukowo związany z seminarium prowadzonym przez prof. dr hab. Mirosława Nagielskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Stały współpracownik Fundacji Zakłady Kórnickie oraz edukator w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Historyk Sekcji Badań nad Wojskiem do 1945 r. w Wojskowym Biurze Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie.

1 KOMENTARZ

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!