Wojny pustoszące Europę, czarna śmierć, bandyci w lasach i na traktach, praca od świtu do zmierzchu. W tym raczej okrutnym świecie było też jednak miejsce na zabawę. Nawet wśród tych, którzy na co dzień zakazywali grzesznych krotochwil. Pijaństwo, szachy, hazard – tak bawili się ówcześni duchowni.

Scena w karczmie ilustrująca grzech obżarstwa i pijaństwa (miniatura z genueńskiego rękopisu z czwartej dekady XIV wieku, British Library, Additional 27695)

Średniowieczny homo ludens spędzał zazwyczaj swój wolny czas w gospodzie, grając w kości, kulki lub szachy. Karczmy przyciągały muzyką, jadłem i wesołą atmosferą. Znużeni szarą i trudną codziennością chłopi oraz mieszczanie tańczyli w nich i śpiewali. Zawiązywano także w tych przybytkach liczne znajomości oraz dobijano interesów.

Wszelkiego rodzaju gry i rozrywki były naturalną formą odreagowania, niektóre elementy kultury ludowej stawały się jednak częścią kultury wyższej. Często też postrzegano je jako grzech. I to poważny. Rozrywki, którym oddawali się ludzie średniowiecza, nierzadko kończyły się bowiem siniakami, ranami, a nawet śmiercią.

Podchmieleni uczestnicy gier, w których stawiano pieniądze, w przypadku przegranej niejednokrotnie sięgali po arsenał ostrych słów, potem przechodzili do rękoczynów, a nawet do złorzeczenia Bogu. Rozrywka mogła być grzechem szczególnie wtedy, gdy za zabawy takie jak szachy czy gra w kości brali się sami księża. A wedle źródeł robili to nader często.

Korzenie grzechu

Gra w szachy dotarła do Europy z Indii. Pierwsze pisane wzmianki na jej temat pochodzą z Hiszpanii z końca X wieku, ale sama gra musiała być znana znacznie wcześniej. Kości pojawiły się z kolei w Starym Świecie już w starożytności. W czasach antycznego Rzymu grali w nie żołnierze, prosty lud, ale także senatorowie i cesarze np. Oktawian August, Klaudiusz czy Neron. Obie gry z czasem zaczęły odgrywać bardzo ważną rolę w kulturze wieków średnich. Zestaw szachowy nader szybko stał się symbolem feudalnego społeczeństwa i średniowiecznej hierarchii dostojeństw oraz urzędów. Szczególne znaczenie szachy miały dla rycerstwa.

Bronisław Geremek pisał niegdyś, że w przypadku społeczności rycerskiej, zorganizowanej dla wojowania, niełatwo jest rozróżnić, co stanowiło pracę, a co zabawę. Rekreacja krzyżowała się i mieszała z koniecznym treningiem umiejętności. Gry domowe typu umysłowego pełniły zatem zawsze mniej lub bardziej użyteczną funkcję. W długie zimowe wieczory ćwiczyły pamięć i zdolności intelektualne graczy. Gdy zamieniały się w hazard, ich utylitaryzm również pozostawał odczuwalny, bywały bowiem skutecznym środkiem czerpania znaczących zysków.

Władze kościelne już od IV wieku potępiały tego typu zabawy, szczególnie gdy uprawiano je dla pieniędzy. Duchowni średniowieczni grali jednak namiętnie, gdyż przybliżało ich to do życia rycerskiego. Codziennie uczestniczyli w życiu dworskim w roli wychowawców czy spowiedników. Kultura dworsko-rycerska kusiła więc silnie swoim świeckim blaskiem. Natura ludzka niejednokrotnie nie potrafiła się jej przeciwstawić.

Gra w szachy, miniatura z dolnego marginesu angielskiego psałterza powstałego ok. 1260 r. (British Library, Additional 62925)

Nie pomagał w tym także proces kształcenia średniowiecznych duchownych. Tylko nieliczni kandydaci do kapłaństwa kończyli studia uniwersyteckie, a większość nie przechodziła nawet formalnej edukacji w seminarium. Młodzi księża często nabywali umiejętności, terminując u miejscowego proboszcza, by po pewnym czasie przyjąć święcenia z rąk biskupa. Opanowana w ten sposób elementarna wiedza z zakresu łaciny, liturgii i doktryny Kościoła okazywała się nierzadko powierzchowna, co nie sprzyjało utrzymaniu dyscypliny. Szczególnie, że młodzi adepci kapłaństwa mieli niekiedy zbyt wiele okazji, by poznać uciechy życia świeckiego.

Szatańskie zabawy

Ulisses grający w szachy w czasie wojny trojańskiej. Miniatura z paryskiego rękopisu z 2. dekady XV w. z dziełami Christine de Pizan (British Library, Harley 4431)

Bogate, kolorowe stroje, przypasana do boku broń, wizyty w karczmach i wreszcie rozrywki rycerskie, takie jak gry zręcznościowe i losowe, stanowiły codzienność życia kleru w dojrzałym średniowieczu. Trudno było je wyeliminować, choć starali się najwięksi z wielkich. W roku 1061 święty Piotr Damiani pisał w liście do papieża Aleksandra II, by zakazać gry w szachy, którą określał jako „nieuczciwą, absurdalną i lubieżną”. Warto odnotować, że w tamtych czasach łączono ją niekiedy z rzucaniem kości, od których zależało, jaką figurą należy się ruszyć.

Do surowych krytyków tego typu rozrywek wśród duchowieństwa należał też angielski filozof i teolog Alexander Neckam, który w latach 90. XII wieku, w jednym ze swoich traktatów, nazwał szachy próżną, kości zaś nieuczciwą grą. Święty Bernard z Clairvaux zalecał natomiast rycerzom zakonu templariuszy, aby nie uprawiali gier w szachy i kości, jeśli chcą zachować czystość sumienia. Z połowy XV wieku pochodzi z kolei staroangielski manuskrypt, zawierający widzenie mnicha, któremu objawiły się, zdaniem anonimowego autora, szatańskie wynalazki – zapewne po to, aby odwrócić jego uwagę od wykonywania obowiązków zakonnych. Pośród nich autor wymienił szachy, a także piłki do gry w tenisa oraz łuk ze strzałami.

Gry hazardowe potępiał także nasz kronikarz Wincenty Kadłubek. W jego relacji książę Kazimierz Sprawiedliwy został wyzwany na pojedynek na kości z niejakim Janem. Stawką była ogromna suma pieniędzy, które rywal księcia ostatecznie przegrał i w nerwach próbował uderzyć władcę. Dostojnicy chcieli ukarać zuchwalca śmiercią, ale Kazimierz okazał mu łaskę, tłumacząc, że winnym tego zajścia jest ślepy, okrutny los. Następnie mistrz Wincenty skrytykował słowami Kazimierza gry hazardowe. Niczego, nawet spraw najmniejszej wagi, nie powinno uzależniać się od losu – twierdził.

Co ciekawe, z jednej strony duchowieństwo średniowieczne ganiło tego typu rozrywki, z drugiej – szachy często wykorzystywano jako symbol w traktatach moralizatorskich. „Liber de ludo scaccorum” to jeden z najbardziej popularnych traktatów średniowiecznych, który posłużył się symboliką figur szachowych do opisu społeczeństwa. Główną konkluzją autora było, że społeczeństwo feudalne jest ściśle zhierarchizowane i połączone wzajemnymi więzami: król (jak w szachach) pozostaje zależny od innych przedstawicieli drabiny społecznej (figur i pionków), a oni są z kolei zależni od króla. Tekst wyszedł spod pióra włoskiego dominikanina Jakuba de Cessolisa około roku 1300.

Para grająca w szachy lub warcaby. Miniatura z dolnego marginesu Psałterza Królowej Marii, druga dekada XIV w. (British Library, Royal 2 B VII)

Zakazany owoc

Poza rycerskimi i królewskimi dworami duchowni często spotykali się ze świeckimi, uczestnicząc w karczemnym pijaństwie. Pokazuje to chociażby fakt, że ich odwiedzanie zostało zabronione przez biskupa krakowskiego Nankera w 1320 roku. O skali problemu, jakim było rozmiłowanie duchownych w świeckich grach, najlepiej świadczą liczne zakazy, które pojawiały się w całej Europie na przestrzeni setek lat.

Gra w kości. Fragment miniatury z paryskiego rękopisu biblii moralizowanej z 2. ćwierci XIII w. (British Library, Harley 1527)

Od XIII wieku papiestwo aktywnie walczyło z tego typu praktykami. Na IV soborze laterańskim w 1215 roku papież Innocenty III zabronił duchowieństwu zarówno czynnego udziału w grach losowych, jak i biernego w nich uczestnictwa w charakterze obserwatorów.

Jeszcze dalej poszli autorzy statutów synodalnych biskupstwa Ely w Anglii z 1364 roku. Tamtejsi hierarchowie zabraniali duchownym nie tylko uczestnictwa w grach w kości i szachy, lecz także przebywania w bliskości osób, które oddają się takiej rozrywce, gdyż „taka właśnie karygodna praktyka, prowadzi kapłanów do odwrócenia się od Boga i ofiarowania świętości demonom zła”. Co ciekawe, podobnie o grach domowych i losowych wypowiadał się w XV wieku sam arcyheretyk – Jan Hus.

Nadwiślański grzech

Gry w kości i szachy należały także do ulubionych zakazanych zabaw polskiego duchowieństwa. Na przełomie XIV i XV wieku ich wielkim miłośnikiem był m.in kronikarz Janko z Czarnkowa. Szachy były bardzo popularne wśród duchowieństwa na dworze arcybiskupa Jarosława ze Skotnik Bogorii w Żninie, a także w otoczeniu samego papieża Grzegorza XI.

W efekcie niektóre diecezje liberalizowały swoje podejście do tych rozrywek. Na synodzie diecezjalnym w Płocku w roku 1398 kości i szachy zostały potępione, ale jednocześnie ustalono, że można w nie grać, gdy służą czystej zabawie lub stanowią zajęcie umilające wieczorny odpoczynek.

Mimo sporadycznych odstępstw, w naszym regionie na wszelkie sposoby próbowano walczyć z tego typu występkami. W roku 1279 odbył się w Budzie synod, w którym wziął udział legat papieski na Węgry, Dalmację i Polskę. Jedna z uchwał zjazdu nie tylko zakazywała gry w kości, ale także posiadania kostek do gry w domach proboszczów parafii. W XIV wieku ustawodawstwo kościelne zabraniało udzielania komunii świętej nawet świeckim graczom w kości i szachy. Oznaczało to, że podczas spowiedzi nie otrzymywali oni rozgrzeszenia za te przewiny.

Oprawa na lusterko z kości słoniowej wykonana ok. 1300 r. (ze zbiorów muzeum w Luwrze, nr inw. OA 117; fot. Marie-Lan Nguyen, CC BY 3.0)

Na początku XV wieku, w myśl postanowień synodu łęczyckiego pod przewodnictwem Mikołaja Kurowskiego, grającym w kości kapłanom z archidiecezji gnieźnieńskiej groziła kara pieniężna, a nawet więzienie. Kary za przebywanie w karczmach w celu uprawiania pijaństwa i gry w kości groziły także klerowi diecezji płockiej w myśl statutów tamtejszej kapituły generalnej z 1443 roku.

Pomysły na walkę z hazardem tak duchownych, jak i świeckich, były niekiedy nader oryginalne. Z czasem zaczęto zakazywać zastawiania własnego przyodziewku, nierzadkim obrazkiem musieli być więc szerzący zgorszenie gracze, opuszczający chyłkiem karczmę bez ubrania.

Syzyfowa praca

Para grająca w szachy na miniaturze ze zbioru średniowiecznej poezji niemieckiej Codex Manesse, 1305– 1340 r. (Biblioteka Uniwersytetu w Heidelbergu, sygn. Cod. Pal. germ. 848)

Praktyka uprawiania gier od XIII do XV wieku musiała być tak rozpowszechniona, że wszelkie próby całkowitego ich wykorzenienia z obyczajów polskiego kleru kończyły się niepowodzeniem. Tymczasem łamanie zakazów kończyło się niekiedy znacznie gorszymi uczynkami niż sama gra. Zamiłowanie proboszcza Jana z Brańska do gry w kości doprowadziło ok. 1473 roku do bijatyki między nim a niejakim Szymonem Stroszewskim. Według źródeł sądowych zatarg miał miejsce w zakrystii kościoła, a jego przyczyną stało się samo oskarżenie plebana o grę w kości.

W 1496 roku proboszcz i rektor szkoły w Wieluniu Mateusz z Bolesławca grał do świtu w kości z mieszczanami w lokalnej gospodzie i cały czas oszukiwał. Zachowane zeznania świadków mówią, że kapłan posługiwał się kostką zawierającą podwójną liczbę trzech i pięciu oczek, co pomogło mu wygrać pieniądze od pozostałych graczy. Oburzeni oszustwem mieszczanie zarekwirowali dowody w tej sprawie i przedstawili je w wieluńskim sądzie kapitulnym.

Księża z okolic Wielunia mieli najwyraźniej skłonność do tego typu afer. W 1502 roku we wsi Stołecz niedaleko wspomnianego miasta miejscowy proboszcz spędzał noc Bożego Narodzenia, pijąc w karczmie i grając w kości ze swym sługą. W trakcie zabawy miał ponoć gniewnie zerwać się z miejsca, porwać kapelusz z głowy kmiecia Jana Gozdka, po czym uderzyć w nią kielichem z taką siłą, że polała się krew. Sprawa trafiła do sądu.

Wyplenienie szachów czy kości wśród polskiego duchowieństwo było tym trudniejsze, że przykład szedł z góry. Niczego zdrożnego w grach dla samej rozrywki nie widział Kazimierz Wielki. Wiadomo, że Ludwik Andegaweński, król Polski w latach 1370–1382, grał w kości w obozie wojskowym pod Wrocławiem w roku 1364. Szachy i kości należały też do ulubionych rozrywek Jagiellonów.

Wraz z nadejściem renesansu grom zaczęto otwarcie przypisywać istotny walor edukacyjny, a walka z nimi stawała się coraz trudniejsza. Popularnością wśród rycerstwa cieszyły się wówczas już nie tylko szachy i kości, ale też warcaby. Kolejny wzorzec do naśladowania przez duchownych, coraz bardziej odczuwających reformacyjny ferment.

Bibliografia

  • Robert Bubczyk, Gry w szachy i kości w średniowiecznej Polsce jako element europejskiej kultury rycerskiej, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. 6 (2003), s. 3–14.
  • Tenże, Gry w szachy i kości jako rozrywki duchowieństwa w średniowiecznej Polsce, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F Historia”, t. 58 (2003), s. 25–33.
  • Jan Fijałek, Życie i obyczaje kleru w Polsce średniowiecznej na tle ustawodawstwa synodalnego, Universitas, Kraków 2002.
  • Bronisław Geremek, Człowiek i zabawa: kultura ludyczna, [w:] Kultura Polski średniowiecznej, red. Bronisław Geremek, Semper, Warszawa 1997, s. 511–532.
  • Jeży Giżycki, Z szachami przez wieki i kraje, Sport i Turystyka, Warszawa 1984.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!