Choć na dworach polskich władców pracowali czasem wybitni lekarze, a stan higieny był lepszy niż na Zachodzie, nasi królowie elekcyjni nie należeli do długowiecznych. Ich choroby leczono za pomocą przypalania rozpalonym żelazem, upuszczania krwi i nacierania wódką.
W XVII wieku dokonano wielu odkryć z zakresu nauk przyrodniczych, poziom medycyny pozostawał jednak w zasadzie niezmieniony od czasów renesansu. W znacznej mierze było to spowodowane relatywnie słabym kształceniem medyków. Studia uniwersyteckie w tym zakresie wciąż opierały się na tradycji antycznej. Lekarze, choć otoczeni szacunkiem, nie dopuszczali do leczenia konkurencji, a tę w coraz większym stopniu stanowili chirurdzy. Posiadali oni dużą wiedzę praktyczną i wykonywali skomplikowane operacje. Rozumieli, że w medycynie prosta obserwacja pacjenta jest niewystarczająca. Z drugiej strony ówcześni ludzie wierzyli w zabobony i uzdrawiające właściwości rozmaitych przedmiotów (np. amuletów czy kości zwierząt). Te zakorzenione głęboko w tradycji ludowej przekonania były trudne do zwalczenia. Stąd nie należy się dziwić, że bardziej otwarci na nowe odkrycia byli ludzie zamożni i wykształceni.
Na polskim dworze królewskim działało wielu lekarzy, zarówno Polaków, jak i obcokrajowców. W większości przypadków byli to absolwenci Akademii Krakowskiej oraz włoskich uniwersytetów w Padwie i Bolonii. Niektórzy z nich mieli znaczny wkład w rozwój nauk medycznych. W tym kontekście warto przywołać chociażby nazwisko Józefa Strusia (zm. 1568), nadwornego lekarza Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, który dzięki książce „Nauka o tętnie” (napisanej po łacinie) stał się prekursorem współczesnej wiedzy o krążeniu. Wybitnym lekarzem był również Wojciech Oczko (zm. 1599), który leczył Stefana Batorego i Zygmunta III i wniósł istotny wkład do światowej balneologii (medycyny uzdrowiskowej). Na dworze pierwszego z polskich Wazów w roli medyka pojawił się Maciej Lettow (zm. 1663), który opiekował się także Władysławem IV. Ten pochodzący z Wilna lekarz pozostawił po sobie cenny pamiętnik, w którym opisywał zdrowie swego królewskiego podopiecznego.
Ogólny poziom lekarzy na dworze w Krakowie i w Warszawie był jednak różny. Obok wybitnych jednostek pracowało również sporo Włochów stawiających sprzeczne diagnozy na temat chorób trapiących władców.
Brud i smród – ale w Polsce nie tak wielki
Epoka wczesnonowożytna nie należała do czystych, a ogólny poziom wiedzy sanitarnej w społeczeństwie był praktycznie żaden. Choć mikroskop wynaleziono już w XVII wieku, to empiryczną wiedzę o chorobotwórczych właściwościach mikroorganizmów uzyskaliśmy dopiero w drugiej połowie wieku XIX. W epoce baroku do wielu błędnych poglądów należało przekonanie o szkodliwym wpływie kąpieli na stan ciała – uznawano, że mycie się osłabia człowieka i czyni go podatnym na choroby. Francuski lekarz Théophraste Renaudot (zm. 1653) pisał w traktacie wydanym w 1655 roku, że „kąpiel jeśli nie jest środkiem medycznym, nie jest tylko zbyteczna, ale bardzo szkodliwa dla ludzi. Niszczy ciało, napełniając je, czyni je podatnym na parcie złych aspektów powietrza”. Zamiast tego stosowano nacieranie, skrobanie oraz przemywanie. Na pierwsze umycie nóg Ludwik XIII musiał czekać aż do piątego roku życia. Na co dzień smarowano go masłem i olejkiem migdałowym. Nie inaczej było z jego synem Ludwikiem XIV. Ten według relacji miał wziąć kąpiel tylko raz w życiu. Po tym jak od ciepłej wody rozbolała go głowa, lekarze kategorycznie zabronili mu wchodzić do wanny. Nie jest zresztą tajemnicą, że „król słońce” załatwiał swoje potrzeby fizjologiczne publicznie w Wersalu. Na polskim dworze było to nie do pomyślenia.
Bardzo zły był poziom higieny panował w miastach. Nieczystości, które wyrzucano przez okna, spływały ulicami, a w rezultacie dość często dochodziło do epidemii. Dopiero pod koniec XVII wieku w niektórych ośrodkach miejskich zaczęto budować łaźnie i wychodki. Moda na tego rodzaju urządzenia sanitarne wiązała się jednak w znacznej mierze z kulturą oraz poczuciem estetyki, nie zaś ze wzrostem świadomości zdrowotnej. Wielu pisarzy tamtego okresu zwracało uwagę, że mycie rąk należy do podstaw dobrego wychowania, podobnie jak nie wypadało dobrze urodzonemu wyrzucać nieczystości przez okno. Niemniej przyczyniało się to do podnoszenia poziomu higieny i przyzwyczajania ludzi do związanych z nią czynności.
W Rzeczypospolitej było pod tym względem nieco lepiej. Urządzenia sanitarne były montowane na Wawelu już w okresie panowania Zygmunta Starego, a później znalazły zastosowanie w innych rezydencjach królewskich. Niektórzy polscy monarchowie, jak Stefan Batory, kąpiele i łaźnie wręcz lubili. Lubili ich zażywać także Władysław IV i Maria Kazimiera. W instrukcji Jakuba Sobieskiego dla wybierających się w podróż zagraniczną synów Marcina i Jana ojciec radził, aby myli się w wannie dwa razy w miesiącu oraz korzystali raz na sześć–osiem tygodni z publicznej łaźni.
Stefan Batory
Stefan Batory cieszył się opinią człowieka niezłomnego oraz dobrego żołnierza odpornego na trudy wojenne. Rzeczywiście dobrze znosił długie podróże czy brak snu, ale na jego zdrowiu zaważyło obciążenie genetyczne powodujące wielotorbielowate zwyrodnienie nerek, które do dzisiaj pozostaje nieuleczalne. Przebywający w listopadzie i grudniu 1586 roku na Litwie król Stefan „przez trzy dni łowami się bawił, […] wybornie miał się na zdrowiu”, a następnie odczuł „ociężałość i bóle”. W tej sytuacji przebywający u boku króla dwaj włoscy lekarze, Mikołaj Buccelli i Simon Simmonius, stawiający od dawna sprzeczne diagnozy, przystąpili do intensywnego leczenia. „Buccelli radził, by mu nacierano ciało całe, lecz lekarz Simmonius radził tylko nogi nacierać oraz by król dla zjednania sobie snu dwa kielichy wina z kawałkiem chleba wypił”.
Król zastosował się do zaleceń Simoniusa, które nie przyniosły spadku gorączki ani nie spowodowały znaczniejszej ulgi w bólach. Po zakończonych zabiegach władcę pozostawiono samego w sypialni. Cierpiący, trapiony wysoką temperaturą, Batory wstał, aby podejść do okna dla ochłody i wtedy nagle stracił przytomność. Nadworni medycy spierali się co do dalszej terapii. Buccelli odradzał królowi picie wina, zalecając spożywanie wody cynamonowej. Simonius zaś nie podzielał jego zdania i pozwalał raczyć się tym alkoholem w ograniczonych ilościach. W kolejnych dnia król już nie miał siły wstać z łoża, do utrzymującej się gorączki i ogólnych bólów doszły „niespokojność i nudzenia”. 12 grudnia przyłożono królowi „cztery pijawki na plecach, dwie na krzyżu”. Po kolacji król zasnął, a po przebudzeniu „porwał [go] gwałtowny paroksyzm”, który stał się bezpośrednią przyczyną śmierci monarchy w wieku 53 lat. Wymienione objawy były typowe dla mocznicy, która doprowadziła do niewydolności nerek oraz układu krążenia.
Zygmunt III
Jeszcze przed wyborem na polski tron Zygmunta Wazy w 1587 roku agenci habsburscy rozpowszechniali w Rzeczypospolitej fałszywe informacje, jakoby królewicz szwedzki miał być chory psychicznie, co zapowiadało jego krótkie panowanie. Natomiast pierwsza prawdziwa wzmianka o stanie zdrowia tego króla pochodzi z maja 1588 roku. W jednym z listów czytamy, że władca poważnie zaniemógł, „po dwakroć beł zachorował na głowy i żołądek boleśnie, jednak przecie nie tak jakby Maximilianiści sobie życzeli [stronnicy jego niedawnego konkurenta do korony Maksymiliana Habsburga] i już z łaski Bożej przyszedł do pierwszego zdrowia”. Nie wiemy, co dokładnie dolegało wówczas monarsze, ale z pewnością nie była to choroba stale nawracająca ani uwarunkowana rodzinnie.
W późniejszym okresie król miewał migreny, narzekał na bóle stawów, a także na zmęczenie podczas ciągnących się godzinami sesji sejmowych. W maju 1608 roku miał silne bóle nerkowe oraz gorączkę. Lekarze czternaście razy upuścili mu krew, w wyniku czego władca poważnie osłabł. Do zdrowia powrócił dopiero w lipcu. W obozie pod Smoleńskiem w latach 1609–1611 monarcha również ciężko chorował, ale leczył się w tajemnicy, aby nie osłabiać morale wojska. W 1615 roku Zygmunt III po raz pierwszy skarżył się na niedowład ręki. Jak się okazało, problem ten miał mu już towarzyszyć do końca życia.
Znaczne pogorszenie zdrowia władcy nastąpiło dopiero pod koniec lat 20. XVII wieku. W 1628 roku, w wieku 62 lat, władca cierpiał na niedowład prawej ręki i nogi. Jak pisał nuncjusz papieski Honorat Visconti, „wydawało się, że Jego Królewska Mość z powodu choroby nogi nie pożyje już długo. Na szczęście wyleczył się z tej dolegliwości”. Pierwszy z polskich Wazów coraz częściej leżał w łóżku, w chodzeniu zaś pomagał sobie laską. W 1630 roku król cieszył się dobrym samopoczuciem do tego stopnia, że jeździł nawet konno. Niestety, latem 1631 roku zmarła żona władcy, Konstancja Habsburg. Śmierć młodszej o dwadzieścia lat lat królowej była dla Zygmunta III prawdziwym szokiem. Główny lekarz królewski, Włoch Mikołaj Buccella, stwierdził, że monarcha choruje na podagrę, czyli inaczej dnę moczanową lub artretyzm, charakteryzujący się nawracającymi zapaleniami stawów. Lekarz zaproponował władcy przypalanie ran rozpalonym żelazem, na co król ostatecznie zezwolił. Ulga była jednak krótkotrwała.
Pod koniec 1636 roku władca nie miał już siły wstać z krzesła. Prawą rękę zmuszony był nosić na temblaku, w związku z czym nie był w stanie podpisywać pism urzędowych i wydawał dyspozycje ustnie. Pomimo dużych trudności przetrwał obrady ostatniego za swojego życia sejmu, obradującego do początku kwietnia 1632 roku. Monarcha oraz jego otoczenie zdawali sobie sprawę z nadchodzącej śmierci. Zygmunt III pojednał się więc z opozycjonistami i rozdał ostatnie wakanse. Starał się jeszcze, na miarę możliwości, wypełniać swoje obowiązki, m.in. zasiadając w sądach. Pod koniec miesiąca nastąpiło załamanie jego stanu zdrowia. Monarcha doznał paraliżu jednej strony twarzy, później doszły do tego duszności i zanik mowy. Nacierano go wówczas wódkami, chcąc przywrócić krążenie. Na dworze zebrało się wielu senatorów oraz rodzina królewska, dopuszczona do łoża monarchy. 30 kwietnia, w wieku 66 lat, Zygmunt III zakończył swój żywot.
Przyczyn śmierci króla było kilka. Diagnoza Włocha co do podagry była słuszna, jednakże władca cierpiał przede wszystkim na miażdżycę, która doprowadziła do udaru mózgu. Z pewnością na rozwoju choroby zaważył styl życia monarchy. Ogromny stres związany z 44 latami rządów – w czasie których doświadczył przedwczesnej śmierci dwóch żon, zażartej walki politycznej w kraju i utraty korony szwedzkiej – musiał pozostawić trwały ślad na zdrowiu. Król nie stronił także od wina oraz typowej staropolskiej kuchni pełnej ostrych przypraw oraz znacznej ilości ryb, które przyczyniły się do rozwoju artretyzmu ze względu na puryny. Są to związki organiczne, który wskutek zaburzonego metabolizmu uwalniają kwas moczowy. Ten z kolei odkłada się w stawach w postaci mikrokryształków moczanu sodu. Okazuje się, że Zygmunt III również był obciążony genetycznie, co uwidoczniło się ze zdwojoną siłą u jego pierworodnego syna. Polscy Wazowie odziedziczyli chorobę po Jagiellonach, gdyż zarówno Zygmunt Stary, jak i Zygmunt August cierpieli na tę przypadłość.
Władysław IV
Problemy zdrowotne drugiego z polskich Wazów zaczęły się wcześnie, jeszcze przed jwgo wstąpieniem na tron. W czasie wyprawy chocimskiej w 1621 roku 26-letni królewicz znalazł się w obozie wojsk polsko-litewskich i tam poważnie zachorował. Dzisiaj nie wiemy do końca, co mu dolegało. Część badaczy twierdziła, że przyszły władca miał silny napad reumatyczny, choć w źródłach pojawia się najczęściej informacja, że zachorował na febrę objawiającą się wysoką gorączką, dreszczami i ogólnym osłabieniem. Jeśli faktycznie tak było, to Władysław mógł zmagać się albo z wywoływaną przez wirusa żółtą febrą (zwaną dawniej gorączką mołdawską), albo z powodowaną przez pierwotniaka z rodzaju Plasmodium malarią. Obie możliwości są o tyle prawdopodobne, że armia osmańska składa się z wojsk zebranych z całego wielkiego państwa, w tym także z Azji oraz Afryki, gdzie choroby przenoszone przez owady są znacznie częstsze.
Wszystkie źródła zgodnie podają, że królewicz zachorował 3 września, natomiast pierwszy raz od początku choroby pokazał się żołnierzom w obozie 27 września, Władysław pozostawał zatem w łóżku przez trzy tygodnie. Malaria jest cięższą chorobą niż żółta febra. Zazwyczaj okres jej wylęgania trwa od trzech tygodni do nawet kilku miesięcy. Bez hospitalizacji prowadzi zwykle do śmierci, choć zdarzają się przypadki łagodniejsze. Żółta febra atakuje gwałtownie, objawiając się wysoką gorączką. Następnie rozwija się w połączeniu z silnymi wymiotami i po dwóch tygodniach lub więcej kończy się śmiercią albo wyzdrowieniem. Co ciekawe, obydwie choroby wywołują powikłania, w tym przewlekłe zapalenie nerek, które uśmierciło Władysława IV w wieku 53 lat. Czy zatem febra, na którą chorował królewicz, była przyczyną jego późniejszych problemów z nerkami? Być może, choć jest to jedynie moja hipoteza.
Władysław ciężko zachorował także w 1623 roku, a później podczas pobytu zagranicą w latach 1624–1625 i w roku 1626. W latach 30. XVII wieku król już mocno przytył i zmieniła się jego fizjonomia. Często puchły mu nogi, co w późniejszych okresach potrafiło go unieruchomić na dłuższy czas. Króla wnoszono na łożu nawet do sejmu. W historiografii pojawiła się także hipoteza, że przyczyną choroby nerek króla była kiła, należy to jednak odrzucić ze względu na inne objawy. Pod koniec życia Władysław IV bardzo cierpiał. Sekcja zwłok wykazała, że jedną nerkę miał zgniłą, a w drugiej było wiele kamieni.
Jan III Sobieski
Zwycięzca spod Wiednia do około 60 roku życia cieszył się względnie dobrym zdrowiem, miał jednak predyspozycje do rozwoju wielu chorób. Pierwszą z nich była postępująca z wiekiem otyłość obciążająca coraz bardziej królewski układ krążenia. Ojciec Jana III, Jakub, zmarł w wieku 55 lat (1646 r.) na zawał serca. Matka władcy, Zofia Teofilia Daniłowiczówna Sobieska, pożegnała się ze światem w wieku 54 lat (1661 r.) z powodu bliżej nieokreślonych problemów ze zdrowiem.
Jan III zaczął cierpieć na poważne dolegliwości na początku lat 90. XVII wieku. W 1693 roku choroba uniemożliwiła mu nawet udział w sejmie. Ostatnie miesiące życia monarchy to stopniowe pogarszanie się jego stanu zdrowia przerywane okresami przejściowej poprawy. Król cierpiał z powodu duszności i z tego względu spędzał noce w pozycji siedzącej otulony futrami. Wiosną 1696 roku stan jego zdrowia znacznie się pogorszył. Otoczenie monarchy zdecydowało się skonsultować z irlandzkim lekarzem Bernardem O’Connorem, który wyjechał z Polski w końcu 1694 roku. W skierowanym do niego liście przekazano mu informację, że u władcy pojawił się czerwone guzy na nogach, które są niezwykle twarde i nie pozwalają się usunąć. O’Connora zdziwiły te wieści, ale nie zdążył on udzielić żadnej rady. Jan III zmarł 17 czerwca.
Do niedawna sądzono, że przyczyną zgonu monarchy była choroba nerek. Badacze sugerowali się sekcją zwłok Sobieskiego, która wykazała m.in.:
jelito czcze sine, w trzustce dokoła przewodu grudki. […] śledziona z zewnątrz i wewnętrz jakby poplamiona atramentem. Nerka prawa zawierała większy kamień, nerka lewa obrosła tłuszczem, że prawie była niewidoczna. W klatce piersiowej płuca koloru czarniawego, substancja ich z przodu flaczasta, wycieka z nich ciecz brudnoropiasta. Serce duże i pojemne.
Nadworni lekarze przyjęli, że król zmarł na „puchlinę wodną”, czyli z powodu nerek. W rzeczywistości nie potrafili oni właściwie odczytać stanu narządów króla. Powiększone jelita i płyn w płucach były normalnym skutkiem rozkładu ciała w lecie. Natomiast nie zwrócili oni uwagi na serce, które odpowiadało za śmierć monarchy. Sobieski miał bowiem wyraźnie powiększoną prawą komorę serca, przez co na kilka miesięcy przed śmiercią miał już silne duszności, a ponadto na jego twarzy pojawił się duży siniec. Dwa napady asfiksji spowodowały utratę przytomności, trzeci zaś doprowadził ostatecznie do porażenia układu oddechowego.
***
Polscy monarchowie w większości przypadków byli temperamentni, przez co byli narażeni głównie na choroby centralnego układu nerwowego, układu krążenia i oddechowego, a także wszelkie choroby nerek. Stan zdrowia monarchy wpływał nie tylko na jego życie osobiste, ale również funkcjonowanie państwa, w tym administracji, wojska i dyplomacji. Ostatnim królem Polski, który żył dłużej niż 70 lat, był… Zygmunt Stary.
Bibliografia
- Jerzy Besala, Stefan Batory, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
- Franciszek Giedroyć, Przyczyna zgonu króla Stefana Batorego, „Przegląd Historyczny”, t. 2 (1905/1906), z. 1, s. 143–156.
- Włodzimierz Kaczorowski, Choroba i prawdopodobna przyczyna zgonu Zygmunta III Wazy, „Archiwum Historii Medycyny”, t. 45, 1982, s. 45–65.
- Katarzyna Kuras, Teatr śmierci w służbie majestatu. Trzy exempla z dziejów Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, „Klio”, t. 31 (2014), s. 43–72.
- Maria Nowacka, Rozwój medycyny a poziom świadomości zdrowotnej w XVII wieku, „Roczniki Filozoficzne”, t. 62 (2014), nr 2, s. 103–120.
- Agnieszka Pawłowska-Kubik, Śmierć Stefana Jegomości króla polskiego w Grodnie 12 Decembra Anno Domini 1586 (Prawdziwa sprawa o chorobie i śmierci nieboszczyka Stefana Batorego króla polskiego) – źródło do losów Stefana Batorego i historii medycyny, „Studia Źródłoznawcze”, t. 56 (2018), s. 137–153.
- Rumbold z Połocka, Zdrowie Władysława IV, „Przegląd Historyczny”, t. 13 (1911), s. 301–314.
- Stanisław Szpilczyński, Najprawdopodobniejsza przyczyna zgonu Jana III Sobieskiego, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, r. 35 (1980), nr 2, s. 329–336.
- Henryk Wisner, Zygmunt III Waza, Ossolineum, Wrocław 2006.
- Tenże, Władysław IV Waza, Ossolineum, Wrocław 2009.
- Zbigniew Wójcik, Jan III Sobieski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983.
- Maciej Vorbek-Lettow, Skarbnica Pamięci – pamiętnik lekarza króla Władysława IV, oprac. Ewa Galos, Franciszek Mincer, red. Władysław Czapliński, Ossolineum, Wrocław 1968.