Po upadku swojego państwa Węgrzy przez trzy stulecia walczyli o niepodległość i swobody narodowe. Kiedy osiągnęli swój cel, sami zaczęli prześladować inne narody zamieszkujące ich państwo, poddając je intensywnej madziaryzacji. Doprowadziło ich to do narodowej tragedii.

Obok siebie mieszkali Węgier i Rumun. Bardzo się lubili i nieraz sobie pomagali. Pewnego dnia Rumun przybiegł do sąsiada, krzycząc:
– Zabiję cię!
– Dlaczego?
– Bo Wy Węgrzy zamordowaliście naszego hospodara!
– Przecież to było 400 lat temu! – odparł Węgier.
– Ale ja się o tym wczoraj dowiedziałem!

Ta krótka anegdota, choć jest znacznym uproszczeniem, dość zgrabnie przedstawia trudne relacje między narodami zamieszkującymi Kotlinę Karpacką. Nienawiść i wzajemne animozje, zwłaszcza na tle historii, utrudniają pokojowe współistnienie. My, Polacy, patrząc na naszych bratanków przez pryzmat stereotypu przyjaźni polsko-węgierskiej, często zapominamy, że ich sąsiedzi nie podzielają naszego entuzjazmu wobec Madziarów. Pokrótce postaram się odpowiedzieć na pytanie, z czego wynikają te problemy.

Mniejszość we własnym państwie

Węgrzy (Madziarzy) byli ostatnim narodem, który przybył do Europy w średniowieczu. Azjatyccy koczownicy znaleźli nad Dunajem wszystko, co przypominało ich dawny dom i o czym mogli sobie zamarzyć: rozległy step oraz pastwiska i wodopoje dla koni.

Węgrzy w Kotlinie Panońskiej dokonują gwałtu na Słowiankach. Fragment panoramy „Przybycie Węgrów” autorstwa Árpáda Fesztyego, 1892–1894 r. (ze zbiorów parku historycznego w Ópusztaszer)

Tereny te nie były jednak bezludne, nad Balatonem mieszkali chociażby Słowianie. Zresztą sama nazwa jeziora pochodzi od słowiańskiego jezioro Błotne/Blotne, ale Węgrzy musieli dodać samogłoski, aby móc to wymówić. Część tubylców, która nie została wybita, uciekła przed najeźdźcami w góry, dając początek dzisiejszym Słowakom.

Ziemie te zamieszkiwali też Wołosi (przodkowie Rumunów) i Seklerzy (być może potomkowie Awarów, którzy wkrótce przyjęli język węgierski), a przez całe średniowiecze osiedlali się nad Dunajem kolejni przybysze: Sasi (Niemcy), Żydzi oraz Kumanowie (Połowcy).

Okupacja tych ziem przez Turków po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku dodatkowo wpłynęła na spadek populacji Węgrów. Nasi bratankowie stali się mniejszością we własnym państwie, przez wiele stuleci przynależność do konkretnej grupy etnicznej nie stanowiła jednak problemu. Węgrem był każdy szlachcic zamieszkujący Królestwo Węgierskie: zarówno chorwacki Miklós Zrínyi, jak i wołoski János Hunyady – obaj są zresztą węgierskimi bohaterami narodowymi.

Odnalezienie ciała króla Ludwika II Jagiellończyka na polu bitwy pod Mohaczem. Obraz Bertalana Székelyego, 1860 r. (ze zbiorów Magyar Nemzeti Galéria)

Nawet na początku XIX wieku przynależność do danego narodu była w Kotlinie Karpackiej bardziej kwestią wyboru niż pochodzenia. Przykładowo Aleksander Petrovics – syn Serba i Słowaczki – sam uważał się za Węgra i przeszedł do historii jako najsłynniejszy węgierski poeta Sándor Petőfi.

Przebudzenie narodów

Piechota w bitwie pod Sybinem w czasie powstania węgierskiego 1848–1849. Fragment „Panoramy Siedmiogrodzkiej” autorstwa Jana Styki, 1897 r.

Momentem, który zmusił wiele osób do wyboru własnej narodowości, była Wiosna Ludów. Węgrzy domagali się prawa do posługiwania się własnym językiem, chcieli także węgierskiego szkolnictwa, administracji i armii. Marzyli o pełnej niepodległości lub jak najszerszej autonomii w ramach monarchii Habsburgów. Niechęć austriackich władców do zadośćuczynienia tym żądaniom przyczyniła się do wybuchu największego w historii Węgier powstania.

Jednocześnie Węgrzy nie potrafili lub nie chcieli zrozumieć, że w ich państwie mieszkają inne narody, które pragną tego samego, co oni. Przywódca rewolucji węgierskiej Lajos Kossuth stwierdził wprost, że trzy żywioły sprzysięgły się w Wiedniu przeciw Węgrom: reakcja, rząd wiedeński i Słowianie, którzy mieli marzyć o słowiańskiej monarchii.

Apele Rumunów, Słowaków i południowych Słowian o uznanie ich za odrębne narody i przyznanie im chociaż części praw, których chcieli Węgrzy, nie doczekały się odpowiedzi. Nęcony obietnicami Wiednia ban Chorwacji Josip Jelačić przekroczył Drawę i rozpoczął marsz na Peszt. Cierpliwość stracili również Rumunii siedmiogrodzcy i Sasi, którzy zerwali rozmowy z rządem węgierskim. Nawet Słowacy rozpoczęli tak zwane powstanie wrześniowe.

Po krwawych walkach Węgrzy zostali pokonani przez połączone wojska Habsburgów i sprzymierzonych z nimi Rosjan. Przyczyną klęski w dużej mierze była niechęć do pojednania się z sąsiednimi narodami.

Jak z mniejszości zrobić większość?

Wojny z Francją i Prusami w połowie XIX wieku znacząco osłabiły Habsburgów. Niemcy austriaccy zdali sobie sprawę, że muszą dojść do porozumienia z Węgrami, aby móc utrzymać monarchię w całości, dlatego też w 1867 roku podpisano ugodę, na mocy której powstał nowy twór: Austro-Węgry. Naszym bratankom udało się uzyskać, to o czym marzyli: szeroką autonomię polityczną, gospodarczą i kulturalną.

Węgrzy zazdrośnie strzegli swojej nowej, uprzywilejowanej pozycji w państwie. Czuli się ciągle zagrożeni ze strony innych narodów, gdyż cały czas byli w mniejszości. Szacuje się, że w 1880 roku stanowili tylko 40% mieszkańców własnego kraju.

Austro-Węgry od 1867 r. (rys. JohnMillerPL, CC BY-SA 3.0)

Politycy w Budapeszcie przez lata walczący o prawa dla swojego narodu wykazywali wyjątkową nieczułość na postulaty innych społeczności. Dopiero po długich i żmudnych negocjacjach podpisano ugodę węgiersko-chorwacką, ale przyznana przez nią autonomia dotyczyła tylko spraw religijnych, oświaty i sprawiedliwości. Było to niewiele, a Chorwaci i tak cieszyli się największymi przywilejami.

Wkrótce przyjęto tak zwaną ustawę narodowościową. Zakładała ona, że „wszyscy obywatele państwa węgierskiego tworzą w sensie politycznym jeden niepodzielny naród: naród węgierski”. Językiem urzędowym, w miejsce uniwersalnej i akceptowalnej przez mniejszości łaciny, stał się węgierski. Inne języki mogły być używane w niższym sądownictwie, oświacie oraz samorządach jako „pomocnicze”.

Albert Apponyi – węgierski minister oświecenia, z którego inicjatywy uchwalono tzw. Lex Apponyi (fot. Biblioteka Kongresu USA, id: ggbain.05651)

Mimo iż ustawa przyznawała innym grupom etnicznym pewne prawa, to i tak były one nagminnie łamane. W końcu na mocy wprowadzonego w 1907 roku Lex Apponyi w znaczący sposób ograniczono również funkcjonowanie szkół, w których językiem wykładowym nie był węgierski. Jak bardzo utrudniony był dostęp do edukacji dla mniejszości może świadczyć fakt, iż wśród osób z wykształceniem wyższym w 1910 roku: 85% było Węgrami, a tylko 8% Niemcami, 4% Rumunami, 1% Serbami i niecały 1% Słowakami. Polityka Budapesztu dążyła do tego, aby narodowości niewęgierskie nie posiadały własnych elit.

Wojna o serca i umysły w Kotlinie Karpackiej przybierała na sile. Do narodu węgierskiego starano się przyciągnąć jak najwięcej jednostek i grup etnicznych. Rozmachu nabierała asymilacja Żydów. Coraz częściej przyjmowali oni węgierskie nazwiska i zaczynali posługiwać się językiem węgierskim. Zdarzały się również konwersje na chrześcijaństwo. Kultura węgierska stawała się dla ludności żydowskiej coraz bardziej atrakcyjna, gdyż jej przyjęcie umożliwiało awans społeczny. Jak bardzo ułatwiało to karierę, niech świadczy fakt, że przed 1914 rokiem Węgrzy stanowili około 50% populacji, a zajmowali 95% wszystkich stanowisk urzędniczych.

Stosunkowo łatwo madziaryzowali się również Niemcy zamieszkujący większe miasta. Największa walka trwała jednak na prowincji. W celu wynarodowienia Słowaków, Rusinów, Rumunów czy Serbów powołano na przykład takie organizacje jak FEMKE dla Słowacji (Towarzystwo Oświatowe Górnych Węgier) i EMKE dla wschodniej części kraju (Towarzystwo Oświatowe Siedmiogrodu). Ich celem było madziaryzowanie ludności terenów, na których działały.

Jednocześnie masowo zmieniano nazwy miejscowości, zwłaszcza na Słowacji, na brzmiące bardziej węgiersko. Starano się również madziaryzować świątynie mniejszości. W 1907 roku w Černovej doszło do tragedii, gdy władze węgierskie nie pozwoliły słowackiemu księdzu na otwarcie nowego kościoła. Proboszczem miał zostać Węgier. Żandarmeria otworzyła ogień do tłumu, w wyniku czego 15 osób zginęło, a ponad 70 zostało rannych.

Warto podkreślić, że w latach 1880–1910 wzrost populacji Węgrów, w zależności od rejonu kraju, wyniósł od 53% do 156%. W tym samym czasie inne narodowości zwiększyły swoją liczbę o 9% do 35%. Szacuje się, że madziaryzacji uległo ponad milion lub nawet półtora miliona niewęgierskich mieszkańców Państw Korony Świętego Stefana.

Taka polityka budziła coraz większy opór mniejszości, co wkrótce doprowadziło do katastrofy.

Narodowości w Państwach Korony św. Stefana wg spisu powszechnego z 1910 r. Zadawane w nim pytanie dotyczyły preferowanego języka, co mogło nie pokrywać się z tożsamością narodową respondenta (rys. Julieta39, CC BY-SA 4.0)

Węgrzy z oprawców stają się ofiarami

Narody niewęgierskie nie chciały już dłużej żyć w jednym państwie z naszymi bratankami. I wojna światowa umożliwiła uciskanym mniejszościom zmianę statusu związku z Madziarami. Chorwaci zapragnęli rozwodu i zerwali unię, która trwała kilkaset lat. Związali się z Serbami, chcąc tworzyć wspólne państwo południowych Słowian. Rumunii z Siedmiogrodu, wspierani przez Bukareszt, złączyli się ze swoimi rodakami zza Karpat, Słowacy postanowili zaś wraz z Czechami powołać do życia Czechosłowację. Wszystkie te ruchy narodowe mogły liczyć na wsparcie zwycięskich aliantów chcących ukarać Węgrów, których uznano za współwinnych wybuchu wojny.

4 czerwca 1920 roku o godzinie 16:32 w pałacu Grand Trianon w Wersalu podpisano traktat pokojowy pomiędzy Węgrami a państwami ententy. W tym dniu na Węgrzech biły wszystkie dzwony i odprawiano nabożeństwa żałobne. Zamknięto szkoły, urzędy, sklepy. Gazety ukazywały się z żałobnymi nagłówkami. Opuszczono również flagi do połowy masztów i tak zawieszone zostały już do 1938 roku.

Podział Węgier na mocy traktatu w Trianon. Dane dot. składu narodowościowego poszczególnych ziem wg spisu powszechnego z 1910 r. (rys. Fz22, CoolKoon, CC BY-SA 3.0)

Układ z Trianon uszczuplił Królestwo Węgier o 2/3 powierzchni: z 325 411 km2 do 92 963 km2. Liczba ludności zmniejszyła się z 20 886 487 do 7 615 117 osób. Traktat zawarty w podparyskim pałacu nie przyniósł pokoju, lecz trwale skłócił narody żyjące niegdyś obok siebie. Węgry stały się naturalnym destabilizatorem porządku powersalskiego. Przez następne lata dzieci odmawiały w szkołach następującą modlitwę:

Wierzę w Boga, w Ojczyznę, w wiecznej prawdy trwanie,
Że sprawiedliwość zadość się stanie
Wierzę w dawnych Węgier świetne zmartwychwstanie.

Sytuacja Madziarów w Czechosłowacji, Rumunii, Jugosławii oraz Austrii była bardzo trudna. Z narodu uprzywilejowanego stali się prześladowaną mniejszością. Utrudniano nauczanie w języku węgierskim, zamykano szkoły i uniemożliwiano działanie placówek kulturalnych. Zmieniano węgierskie nazwy miejscowości na słowiańskie lub rumuńskie. Wielu urzędników, nauczycieli, pracowników kolei oraz poczty straciło pracę. Część zmadziaryzowanych osób „odkrywała” ponownie swoje słowackie korzenie i przyłączała się do narodu rządzącego państwem, w którym żyli.

Węgierska zemsta

Miklós Horthy i Adolf Hitler w 1938 r. (fot. domena publiczna)

Węgrzy dyszeli żądzą rewanżu. Wszystkie ich działania dążyły do odrodzenia Wielkich Węgier i połączenia rozerwanych części dawnej Korony Świętego Stefana. Byli gotowi sprzedać duszę diabłu, aby zrealizować swoje marzenie. I w końcu znalazł się szatan, który był gotowy im to umożliwić – Adolf Hitler.

W 1938 roku doprowadził on do rozbicia Czechosłowacji. Dla Węgier nadeszła możliwość odzyskania części terytorium. Madziarzy zażądali od Słowacji pasa ziemi ciągnącego się wzdłuż całej granicy, z Bratysławą, Nitrą i Koszycami, a także przeprowadzenia plebiscytu na Rusi Podkarpackiej i reszcie terytorium Słowacji. Jej władze nie mogły oczywiście przyjąć takich żądań. Obie strony zwróciły się do rządów Włoch i Niemiec o pomoc. Tak doszło do I arbitrażu wiedeńskiego. Na jego mocy Madziarzy odzyskali 11 927 km2 ziemi zamieszkałej przez ponad 400 tys. Węgrów.

Apetyt rośnie jednak w miarę jedzenia. 11 marca 1939 roku podpisano układ z Niemcami, na mocy którego Węgry otrzymały zgodę na opanowanie całej Rusi Podkarpackiej. Rozpoczęła się do facto wojna, jednak autonomiczny rząd Rusi Podkarpackiej Augustyna Wołoszyna bronił się tylko cztery dni. Następnie wojska admirała Horthyego wkroczyły na tereny wschodniej Słowacji. 31 marca 1939 roku Słowacy podpisali układ „poprawiający” granice z Węgrami. Węgry zdobyły 12 061 km2 zamieszkałych przez 670 tys. ludzi, tym razem głównie Rusinów i Słowaków.

Tymczasem rząd w Budapeszcie zwrócił uwagę Führerowi, że wciąż ma pretensje terytorialne względem Rumunii. Węgrzy jeszcze bardziej podnieśli temperaturę sporu na początku maja 1940 roku, gdy rozpoczęli manewry wojskowe, a 29 czerwca zmobilizowali część swoich oddziałów. Jednocześnie ZSRR zażądał od Rumunii Besarabii.

Wojska węgierskie wydawały się być gotowe do ataku, lecz Adolf Hitler nie mógł sobie pozwolić na niepokoje na wschodzie w czasie inwazji na Francję i Anglię. Niemcy, zaniepokojone możliwością przerwania dostaw rumuńskiej ropy, wezwali przedstawicieli obu państw do Wiednia. Tak rozpoczął się II arbitraż wiedeński, na mocy którego do Królestwa Węgier przyłączono 43 104 km2 zamieszkałych przez 2,6 mln ludzi, z których około 42% stanowili Węgrzy. Rozwiązanie to nie zadowoliło jednak władz w Budapeszcie, pragnących odzyskać cały Siedmiogród, a wśród Rumunów zwiększyło jeszcze nienawiść do sąsiadów.

Węgierski rewizjonizm skierował się w 1941 roku w stronę Jugosławii. Nie pomogły ostrzeżenia premiera Pála Telekiego, że uderzenie na Belgrad wciągnie Węgry do wojny z Wielką Brytanią i uzależni Budapeszt od III Rzeszy. Dalekowzroczny polityk doprowadził do podpisania traktatu o przyjaźni z południowym sąsiadem, jednak regent Horthy przyjął propozycję niemiecką i wyraził zgodę na przystąpienie do ataku.

Granice Węgier w 1920 i 1941 r. (rys. PANONIAN, domena publiczna)

Załamany i osamotniony premier popełnił samobójstwo, zostawiając listy, w których protestował przeciw wojnie. 11 kwietnia 1941 roku wojska węgierskie przekroczyły granicę z Jugosławią. Węgrzy zyskali 11 417 km2 z ponad milionem mieszkańców, z czego tylko 36,6% stanowiła ludność węgierska. Jednocześnie Madziarzy na tych terenach dopuścili się wielu okrucieństw na Serbach.

Niełatwe pojednanie

Przywrócenie granic Węgier sprzed II wojny światowej i podporządkowanie Środkowej Europy Związkowi Radzieckiemu nie wygasiło konfliktów, a jedynie je zamroziło. Mimo „socjalistycznej przyjaźni” węgierskie mniejszości w krajach demokracji ludowej były traktowane jako piąta kolumna.

Sytuacja wcale nie poprawiła się po 1989 roku. Wrogość między sąsiednimi narodami wciąż trwała. Przykładem może być most łączący słowackie Štúrovo (dawniej Parkany, gdzie Jan III Sobieski walczył z Turkami) i węgierski Esztergom (Ostrzyhom). Zniszczono go podczas II wojny światowej i aż do 2001 roku pozostał on nieodbudowany. Węgrzy i Słowacy potrzebowali lat, aby zrozumieć, że muszą współpracować, zmiana w mentalności następuje więc bardzo powoli. Ów most stał się symbolem pojednania dwóch narodów. W 2009 roku powstała również partia Most-Híd będąca wspólną organizacją węgierskiej mniejszości i Słowaków.

Most Marii Walerii łączący Štúrovo z Ostrzyhomiem (fot. Thaler Tamas, CC BY-SA 4.0)

Stopniowo zmienia się również sytuacja Węgrów w Rumunii. Wiele spraw można załatwić w urzędzie w języku węgierskim. Dość swobodnie działają szkoły, stowarzyszenia i partie węgierskie w Siedmiogrodzie. Podczas ostatnich wyborów w Rumunii zwycięski kandydat na prezydenta Klaus Werner Iohannis nagrał spot wyborczy w języku węgierskim, co pokazuje, że zaczyna się traktować Węgrów jako pełnoprawnych obywateli tego państwa.

Niestety prawa mniejszości węgierskiej wciąż nie zawsze są przestrzegane. Najtrudniejsza sytuacja panuje obecnie na Ukrainie, gdzie nacjonalistyczne bojówki przeprowadzają ataki na węgierskich współobywateli. Również działalność szkół, placówek kulturalnych i węgierskich NGO-sów jest znacząco utrudniana przez Kijów.

Trauma Trianon stanowi także poważny problem nad Balatonem. Wciąż wielu mieszkańców kraju marzy o Wielkich Węgrzech. Tęsknota ta za dawną potęgą jest paliwem wyborczym dla partii radykalnych, takich jak Jobbik. Problem odpowiedzialności Węgrów w kraju za rodaków za granicą jest niezwykle ważnym zagadnieniem dla każdego rządu w Budapeszcie i nieraz powoduje konflikty z sąsiadami. Przykładem tego może być kwestia nadawania węgierskiego obywatelstwa Węgrom mieszkającym w krajach ościennych. Wywołało to negatywną reakcję zwłaszcza na Słowacji i na Ukrainie.

Mniejszość węgierska na Słowacji wg spisu powszechnego z 2011 r. (rys. Mathias2010, CC BY-SA 4.0)

W 2010 roku Bratysława zdecydowała się na wprowadzenie prawa zakazującego podwójnego obywatelstwa. Również na Ukrainie posiadanie podwójnego obywatelstwa nie jest dozwolone, co wynika z rosyjskiej polityki w Donbasie i Krymie. Odbiło się to na Madziarach, którzy przyjęli węgierski paszport i są często traktowani jako potencjalni separatyści. Miejmy jednak nadzieję, że mimo tych spornych kwestii obecne pojednanie będzie czymś trwałym i uda się wypracować konsensus pomiędzy żyjącymi obok siebie narodami.

Bibliografia

  • Dariusz Dąbrowski, Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938–1939, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2007.
  • Wacław Felczak, Historia Węgier, Ossolineum, Warszawa 1983.
  • Bożena Gojawiczyńska, Kwestia węgierska na arenie międzynarodowej w latach 1944–1947. Od rozejmu do traktatu pokojowego, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1986.
  • Robert Gower, Mniejszość węgierska w państwach sukcesyjnych, Polsko-Amerykańska Spółka Akcyjna „Southern Trade”, Warszawa 1938.
  • Jerzy Kochanowski, Węgry od ugody do ugody 1867–1990, Warszawa 1997.
  • Adam Kożuchowski, Trauma z Trianon, „Polityka” nr 26/2010 (2762), 26 czerwca 2010, s. 60–62.
  • Maciej Koźmiński, Polska i Węgry przed drugą wojną światową (październik 1938-wrzesień 1939). Z dziejów dyplomacji i irredenty, Ossolineum–Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
  • Rafał Kazimierz Nowak, Przyjaciel Polaków – Pál Teleki (1879–1941). Zarys biografii, Black Unicorn, Jastrzębie Zdrój 2009.
  • Jerzy Robert Nowak, Węgry 1939–1974, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975.
  • Borys Płonka, Węgrzy. Stosunki demograficzno-etniczne na przestrzeni dziejów, Wydawnictwo KORAW, Rzeszów 2018.
  • Ignác Romsics, Historia Węgier, Media Rodzina, Poznań 2018.
  • Renata Zawistowska, Kwestia węgierskiej mniejszości narodowej w Słowacji w latach 1945–1948, Neriton, Warszawa 2009.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!