W dwudziestoleciu międzywojennym służące były bogatych domach powszechne. Zatrudniała je większość lepiej sytuowanych, a nawet tylko trochę zamożniejszych rodzin. Jak wyglądał raczej nieciekawy los tych kobiet?

Wyobraźmy sobie Maryś. Nie jest to jej prawdziwe imię – w ten sposób zwraca się do niej gospodyni, robiąc to z przyzwyczajenia czy też raczej z pewnego utartego zwyczaju. Statystycznie Marysia urodziła się gdzieś na prowincji, w biednej, często niepiśmiennej rodzinie. Z domu, w którym było za dużo gąb do wykarmienia, najczęściej próbowano pozbyć się dziewczynki, bo córka to same problemy – mniej pomoże w pracach polowych, za to w przypadku ożenku wymaga posagu.

Maryś mogła spędzić pierwsze lata życia w takim gospdarstwie. Na zdjęciu rodzina chłopska w Wietrzychowicach, 1934 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/8/2413/1, domena publiczna)

Maryś trafia zatem do państwa na służbę. Zazwyczaj dzieje się to przy pomocy stosownych pośredników, ale nierzadko załatwia to sama rodzina. Jeśli dziewczynka jest nieco starsza i bardziej wykształcona, czasem zgłasza się sama. W każdym razie Maryś zaczyna swój trudny los służącej w wieku kilkunastu lat, a niekiedy nawet dziewięciu. Tym razem przyjmijmy, że nasza Marysia udaje się do pracy w domu swoich chlebodawców w 1918 roku w wieku szesnastu lat.

Niebezpieczne początki

Prawdopodobnie wyprawa na służbę jest zarazem jej pierwszą wizytą w dużym mieście. Nasza Maryś trafia do jednego z największych, jak Warszawa, Poznań czy Kraków. Napotyka tam nieznane sobie środki transportu, jak tramwaje, pociągi i samochody. Na kartce ma zapisany adres swoich przyszłych pracodawców, rodziny urzędnika bankowego mieszkającego na ulicy Kredytowej.

Większość nowoprzybyłych do Warszawy przechodziła przez bazar na pl. Kercelego (tzw. Kercelak). Nie było to miejsce bezpieczne dla samotnej dziewczyny z prowincji (fot. Jan Binek, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/8/5905/1, domena publiczna)

Maryś radzi sobie z literami na tyle, aby przeczytać adres, ale już nie na tyle, aby odnaleźć się w gąszczu napisów i szyldów. Tutaj też po raz pierwszy ryzykuje, że trafi w ręce niebezpiecznych ludzi. Jeśli trafi w ręce oszusta, może on zaproponować jej pośrednictwo i zabrać uciułane pieniądze lub uwieść ją i zbałamucić, a potem zostawić z nieślubnym dzieckiem. Wtedy dziewczyna kończy najczęściej na ulicy, gdzie zostaje jedną z najuboższych prostytutek. Może też trafić na handlarzy żywym towarem, który wyślą ją do jednych z najbardziej podłych domów publicznych lub wręcz za granicę do dalekiej Argentyny czy Brazylii.

Nasza Maryś ma jednak w życiu na tyle szczęścia, że nie trafiła na żadnego oszusta, a idąc piechotą w swoich prostych łapciach dociera wreszcie do domu na Kredytowej. Szczęśliwie, za sprawą uczynnego stróża udaje jej się uniknąć wpadki, jaką byłoby wejście przez pańską klatkę schodową, lecz wspina się po brudnych i trzeszczących schodach dla takich jak ona. Będą one odgrywać w jej życiu ważną rolę – w ciągu dnia przyjdzie jej po nich kursować wiele razy tam i z powrotem z rozlicznymi sprawunkami.

Państwo (powiedzmy) Herman są przeciętnymi pracodawcami – nie mają wybujałych wymagań, ale zarazem obce jest im wszelkiego rodzaju nowinkarstwo. Kiedy dziewczyna siada w kuchni, gdzie przeprowadzana jest rozmowa, zaczyna pojmować pomału, co ją czeka. Zalewa ją potok słów: „Jak masz na imię? Ładnie, ale będziesz Maryś. Jesteś katoliczką, prawda? Dobrze. Czy masz jakiegoś chłopca? Nie? Bardzo dobrze. Umiesz szyć? Gotować? Prać? Czytać nie musisz. Masz książeczkę służbową? Nie masz? Ah, pierwsza praca. Czyli nie masz referencji… no nic. Książeczkę można darować”. I tak jeszcze długo i długo, aż w końcu dziewczyna zaczyna służbę.

Być prawie niewidoczną

Maryś dowiaduje się najpierw, gdzie będzie spać: w kuchni jest wnęka – w sam raz, aby postawić tam wąskie łóżko z siennikiem. Za kawałkiem materiału na ścianie może powiesić święty obrazek, pod siennikiem jest miejsce na mały kuferek. Poza tym nawet sukienki nie ma gdzie powiesić. Na noc musi ją zostawiać na haku w kuchni, aby dzień w dzień wyglądała na tyle porządnie, na ile to możliwe.

Pani Herman ma lat czterdzieści pięć i nie ma najmniejszego pojęcia o prowadzenia domu. Wie, czego ma wymagać, ale nie wie, jak ugotować cokolwiek, co jest bardziej skomplikowane niż woda. Oczekuje schludnej, potulnej pomocy domowej – dokładnie takiej, jaką opisała w swoim poradniku Maria Ochorowicz-Monatowa. Wśród domowników jest również przykuta do łóżka matka pana Hermana, która nie sprawia większego problemu, a także pan Herman, który z zasady nie bywa w domu, oraz ich latorośl – sześcioletni Kazio, który na szczęście jest miłym chłopcem.

Przedstawienie „Pani ministrowa” Branislava Nusica w Teatrze Miejskim im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Druga od prawej Emilia Jaworska jako Anka, służąca, maj 1938 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/11/10133/5, domena publiczna)

Maryś dostaje dokładne instrukcje, jak ma się zachowywać. Jak podsumowuje Joanna Kuciel-Frydryszak, wg podręcznika Elżbiety Bederskiej:

– Służąca rozmawia z państwem w pokoju, s t o j ą c. [rozstrzelenie w oryginale]
– Do swoich chlebodawców zwraca się proszę pana, proszę pani, ale już do osób utytułowanych lub wyższe zajmujących stanowiska należy mówić: wielmożna pani, wielmożny panie lub jaśnie panie, jaśnie pani.
– Do małych dzieci może mówić po imieniu, do starszych: paniczu, panienko.
– Nie powinna głośno chodzić, bo „bardzo nieładnie, gdy przy przejściu młodej dziewczyny dudni podłoga i trzęsą się meble”.
– Nie należy głośno ziewać ani się śmiać.
– Nie krzyczeć przez okno do innych służących.
– Jeść cicho.
– Gdy chce przyjąć gości, pyta panią o pozwolenie. Gdy chce czymś poczęstować, pyta pani, czy może użyć naczynia.
– Nos wycierać najciszej, jak można.
– Przed wyjściem z domu należy panią poprosić o zgodę.
– Gdy goście Państwa wychodzą, służąca pomaga im się ubrać, ale „bez chęci otrzymania napiwku”.

Trudy codzienności

Nierozpoznana służąca, 1933 r. (fot. Narcyz Witczak-Witaczyński, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 107-603-1)

Młoda dziewczyna szybko zapoznaje się z grafikiem. Latem i wiosną musi wstawać najpóźniej o szóstej, a zimą i późną jesienią o siódmej. Na początku jest czas na krótką modlitwę, którą zaleca jej pracodawczyni i o której z trudem czyta w katolickich poradnikach dla dobrej służby. Potem Maryś musi się brać za codzienne obowiązki. Najpierw idzie do sklepu i do piekarni po świeże produkty na śniadanie dla państwa. Stara służąca pracująca w tej samej kamienicy uświadamia ją, jak wielkie ma szczęście, że w kamienicy jest już kanalizacja, a także wodociąg i elektryczność. Nie musi więc wynosić nieczystości nocnych, nosić wody w wiadrach i tak dalej. Rano idzie tylko na bazar do rzeźnika i do piekarza. Pestka.

Jest godzina ósma, Maryś przyrządza śniadanie dla całej rodziny, a kiedy domownicy się posilają, również ona ma szansę zjeść trochę w kuchni. Na talerzu nie ma tego samego, co na stole gospodarzy, ale nie jest źle. Wcześniej jeszcze pastuje buty. Nie wie, ile ma szczęścia, gdyż wiele z jej koleżanek po fachu jest przez pracodawców permanentnie głodzonych i służba kończy się u nich anemią, a niekiedy wizytą w szpitalu.

Maryś ma dużo szczęścia, bowiem jest dziewczyną obrotną, która dobrze odnajduje się w swojej pracy. Kiedy tylko zje swój posiłek, zaraz pędzi do dalszych prac. Po pierwsze musi zgodnie z grafikiem zająć się sprawunkami. Do tego zwyczajne porządki, wietrzenie domu, wietrzenie pościeli, zamiecenie podłóg, przygotowanie obiadu, potem kolejne prace zgodnie z tym co zapisano w rozpisce tygodniowej: może być to mycie okien lub drzwi, zaniesienie pościeli do magla, gruntowne sprzątanie konkretnego pokoju etc. Ponadto Maryś musi zaopiekować się Kaziem – czasami odprowadza go do szkoły albo z niej odbiera, a kiedy państwo wychodzą, zajmuje się nim wieczorem i opowiada mu bajki. Do Kazia powinna zwracać się per paniczu, przy czym matka mówi chłopcu, że nie może zachowywać się wobec służącej lekceważąco.

Koniec pracy przypada zazwyczaj na godzinę 19.30, czyli po kolacji, ale czasami robota się przedłuża. Czasu na własne życie jest mało. A Pani Herman, która ma aspiracje, aby jej Marysia była dobrą służąca i jak najlepiej reprezentowała dom, wysyła ją jeszcze na kursy doszkalające. Dzięki temu będzie potrafiła obchodzić się z kuchnią gazową, która chcą sprawić sobie państwo i tym sposobem nie sprowadzi tragedii na dom. Albo nauczy się szyć, bo przecież zawsze to lepiej mieć fach, niż go nie mieć.

Szkoła Służących im. św. Kingi przy Marszałkowskiej 81a w Warszawie, 1907 r. (fot. Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS XII 8b/p.19/26, domena publiczna)

Jak pisała anonimowa korespondentka czasopisma „Organizacji Gospodarstwa Domowego”, podstawa to dobra organizacja pracy:

W Polsce gospodarstwo domowe rozporządza przeciętnie tylko jedną siłą pomocniczą. Jest to zazwyczaj t. zw. służąca do wszystkiego, która, z nielicznemu wyjątkami, niczego dokładnie nie umie; w głowie jej panuje zupełny chaos, a na umysłowości jej, jak na kliszy w ręku nieuka, odbite są jedne na drugich „wskazania” różnych pań domu. Żeby w takim umyśle zaprowadzić jaki taki ład, trzeba dużej miłości bliźniego, cierpliwości i opanowania samej siebie. Dodam jeszcze – wiedzy; nauczyć bowiem tylko można tego, co się samej dobrze umie.

Pomocą nadzwyczajną jest organizacja pracy i co się między innemi z nią łączy – plan robót. Plan dnia służącej do wszystkiego musi być jasny, przejrzysty, niezbyt szczegółowy, łatwy do przestawień, dostępny dla małej inteligencji. Od lat piętnastu mam w kuchni dwa plany: dnia i tygodnia. Obecna służąca moja o bardzo tępym umyśle i wyszkoleniu żadnem wypełnia wszystkie punkty poprawnie. Dla siebie osobnego planu nie mam, gdyż wystarczy mi mieć w pamięci oba poprzednie.

Bez nadziei na lepszą przyszłość

Okładka poradnika Marii Ankiewiczowej „Służba domowa” (Warszawa 1930) (Biblioteka Narodowa, sygn. II 634.078, domena publiczna)

Z czasem Maryś pomału wrasta w rodzinę. Jest cały czas słabo opłacana, dostaje od 28 złotych do 35 złotych miesięcznie, ale ma zapewniony wikt i opierunek. Nikt jej też nie bije, a słyszała o takich historiach od innych służących. Ani pan Herman, ani już jego nastoletni syn nie przekraczają granicy i nie pozwalają sobie na wulgarne gesty czy też zupełnie jawne molestowanie. A przecież Maryś zna dobrze opowieści o dziewczynach gwałconych i bitych, chociaż tak po prawdzie, to doleciały ją też słuchy o dziewczynie, którą wyrzucono ze służby, ponieważ sama zbałamuciła panicza. Maryś tego nie wie, ale takie przypadki wcale nie należą do rzadkości. Podobnie jak okradanie przez służbę swoich chlebodawców czy nawet sprowadzanie do domu złodziei.

Oddanie pani Hermanowej względem Maryś objawia się miedzy innymi otwartością na przyznawanie jej wychodnego. Z początku była to jedna niedziela w miesiącu, potem już każda, a kiedy zachodziła taka potrzeba, również inne dni, chociaż oczywiście sporadycznie. Dziewczyna może też uczyć się czytać i pisać ze starych książek Kazia. Ba, kiedy państwo Hermanowie zmienili mieszkanie na nowsze, pani zadbała o to, aby jej służąca nie musiała już żyć w ciasnej klitce, tylko dostała własny pokój.

Nie zmienia to faktu, że Maryś nie ma widoków zmianę swojego szarego i powtarzalnego życia. Jej dni polegają na ciągłej pracy praktycznie bez możliwości założenia rodziny. Nie ma szans na znalezienie mężczyzny na stałe, a ma na tyle oleju w głowie, aby nie zawierać przygodnych znajomości. Te zbyt często kończą się bowiem na kuchennym łóżku, a owocem uniesień jest niechciana ciąża.

Panna z dzieckiem nie może być służącą, nie może też wrócić do rodzinnego domu, gdzie spadłyby na nią gromy. Maryś zna historie dziewczynach, które popełniły ten błąd, a potem kończyły jako prostytutki w podłych bramach. Marynia ma nadzieję, że kiedy zniedołężnieje i nie będzie mogła pracować, pani Herman przynajmniej da jej trochę pieniędzy na dobry przytułek, a nie wyrzuci za drzwi.

Bibliografia

  • Maria Ankiewiczowa, Służba domowa, Towarzystwo Wydawnicze „Bluszcz”, Warszawa 1930.
  • Elżbieta Bederska, Dobra służąca, czyli co powinnam wiedzieć o służbie i na służbie. Poradnik dla służących, Poznań, Księgarnia i Drukarnia św. Wojciecha, Poznań 1909.
  • Kobieta w gospodarstwie domowym. Ziemie polskie na tle porównawczym, pod red. Katarzyny Sierakowskiej i Grażyny Wyder, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2012.
  • Joanna Kuciel-Frydryszak, Służące do wszystkiego, Marginesy, Warszawa 2018.
  • Radosław Poniat, Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od połowy XVIII do końca XIX wieku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!