Wydawało się, że grunwaldzki triumf umożliwił zadanie Krzyżakom śmiertelnego ciosu. Siedziba wielkich mistrzów była na wyciągniecie ręki. Ale czy przygotowany do obrony zamek w Malborku był możliwy do zdobycia ówczesnymi środkami techniki wojennej?

Zamek w Malborku zaczął powstawać w 1274 roku jako siedziba komtura, ale naprawdę ważny stał się dopiero po przeniesieniu tam z Wenecji siedziby wielkiego mistrza krzyżackiego. W 1309 roku ruszyła przebudowa twierdzy, która trwała blisko czterdzieści lat. Dom konwentualny został przekształcony w Zamek Wysoki z fosami i pierścieniem murów obronnych. Wzniesiono kościół pod wezwaniem NMP i kaplicę św. Anny, gdzie chowano wielkich mistrzów. Przedzamcze zostało przekształcone w Zamek Średni, gdzie znalazła się między innymi największa sala zamkowa – Wielki Refektarz – oraz Pałac Wielkich Mistrzów.

Wielki Refektarz – największa świecka sala w państwie zakonnym – w 1916 r. (fot. Karl Kuhnd, ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. F.113903/AFF.III-138)

Tak oto narodziła się największa ceglana twierdza w Europie, symbol potęgi jednego z najbogatszych i najlepiej zorganizowanych państw średniowiecza, stolica władztwa zakonu krzyżackiego. 25 lipca 1410 roku rzuciły jej wyzwanie wojska Władysława Jagiełły, które rozpoczęły oblężenie Malborka. Dwa miesiące walk nie przyniosły oczekiwanego rezultatu, co zaważyło na ocenie grunwaldzkiej wiktorii, uznawanej przez niektórych za najmniej wykorzystany triumf zbrojny w polskich dziejach.

Zaplanowana klęska?

Czy Władysław Jagiełło celowo opóźnił marsz na Malbork? Zapewne nigdy się już nie dowiemy… Na ilustracji portret króla z gotyckiego ołtarza z katedry wawelskiej, ok. 1475–1480 r.

Po 15 lipca 1410 roku administracja zakonna leżała w większości martwa na polach Grunwaldu, główna armia krzyżacka nie istniała, a miasta pruskie ochoczo oddawały się pod panowanie Władysława Jagiełły. Polskiemu królowi została tylko jedna rzecz do zrobienia – zdobyć Malbork. Do dziś nie wiadomo tak naprawdę, dlaczego wojska polsko-litewskie stanęły pod murami zamku dopiero 10 dni po grunwaldzkim triumfie. Jedni twierdzą, że konieczność zabezpieczenia trasy i zajmowanie mijanych zamków oraz miast wymusiły na królu opóźnienie marszu. Inni historycy uważają, że było to celowe działanie króla, który nie chciał likwidacji zakonu, gdyż mogło zbytnio wzmocnić Koronę względem Litwy. Jan Długosz uznał działania podjęte po bitwie za kardynalny błąd:

Gdyby zwycięski król natychmiast po starciu sił krzyżackich sprowadził w porę zwycięskie wojsko celem otoczenia i zdobycia zamku Malborka, bez najmniejszej wątpliwości byłby osiągnął pełne powodzenie i jemu wyłącznie byłaby przypadła chwała zakończenia wojny.

Jedno jest pewne: w czasie gdy Jagiełło zbierał siły do oblężenia, namiestnik mistrza zakonnego Henryk von Plauen zdążył dotrzeć do twierdzy i przygotować ją do obrony. Efekt? Polacy szybko zdobyli miasto Malbork, ale utknęli pod zamkiem. Przyjmuje się, że oblężenie przeciągało się głównie ze względu na brak niezbędnego sprzętu oblężniczego. Wobec ówczesnych możliwości broni palnej ostrzał z bombard okazał się mało skuteczny.

Licząca około 2000 ludzi załoga krzyżacka była dobrze zaopatrzona i zmotywowana oraz przygotowana do długotrwałej obrony. Z kolei polskie pospolite ruszenie nie za bardzo nadawało się do zdobywania zamku. Zamek w Malborku stanowił szczyt ówczesnej techniki fortyfikacyjnej i był twierdzą praktycznie nie do zdobycia, szczególnie dla armii zebranej z myślą o walce w otwartym polu, nie zaś o wielomiesięcznym oblężeniu.

Zamek w Malborku – twierdza doskonała?

Malbork powstał jako typowy zamek konwentualny na planie prostokąta o szerokości 51,6 oraz długości 60 metrów. W celu zwiększenia obronności został otoczony murem, fosą oraz dodatkowym murem, który utworzył międzymurze zwane parchanem – wykorzystywano je zarówno jako miejsce pochówku zmarłych braci, jak i pole walki, gdy obrońcy dokonywali zbrojnych wypadów na oblegających. Zamek był częścią całej sieci krzyżackich fortyfikacji i zbudowano go zgodnie z obowiązującymi w całym władztwie wytycznymi, które miały czynić go jak najbardziej uciążliwym dla potencjalnego wroga.

Fosa między Zamkiem Średnim i Wysokim (fot. magro_kr, CC BY-NC-ND 2.0)

Już sam układ przestrzenny i struktura krzyżackich warowni stanowiły problem dla potencjalnych napastników. Poza wolnostojącymi murami obwód głównego ośrodka obrony, czyli zamku konwentualnego, stanowiły solidne budynki użytkowe. Ich stropy, sklepienia i wewnętrzne ściany działowe tworzyły tzw. stężony szkielet konstrukcyjny. W efekcie całość była znacznie bardziej odporna na ostrzał z maszyn oblężniczych czy zawodnej jeszcze w średniowieczu artylerii. W przypadku powstania wyłomu w takiej sieci umocnień atakujący też nie miał łatwego zadania. Nie wkraczał bowiem od razu na wewnętrzny dziedziniec, ale przechodząc przez wyrwę, był narażony na ostrzał ze strony obrońców zajmujących poszczególne pomieszczenia wewnętrzne.

Stolica zakonu u szczytu swej potęgi składała się z kilku tego typu pasów umocnień. Wraz ze wzrostem zamożności państwa krzyżackiego na przestrzeni lat 1274–1390 zamek w Malborku był konsekwentnie rozbudowywany, co doprowadziło do sytuacji, że cała twierdza składała się łącznie z trzech zamków: Wysokiego, Średniego i Niskiego. Otaczające Zamek Wysoki i Średni podwójne, a w niektórych miejscach nawet potrójne mury były połączone z ceglanymi obwarowaniami okalającymi Zamek Niski i wzmocnionymi licznymi basztami. Dodatkową przeszkodą dla atakujących były głębokie, obmurowane fosy. Wjazdu na most nad Nogatem strzegły od strony zamku dwie wieże tzw. Bramy Wodnej.

Widok z Zamku Wysokiego na Średni (fot. kallerna, CC BY-SA 3.0)

Gdy Jagiełło stanął ze swoim wojskiem pod murami Malborka, przywitała go twierdza już dojrzała i niemal doskonała. Prawie każdy pierścień murów miał około 23 metrów wysokości i ponad 2,5 metra grubości u szczytu, dopływ wody był zabezpieczony, a zapasy żywności wystarczyłyby na kilka lat. Dopóki morale obrońców było wysokie, nie zagrażał im głód lub wybuch zarazy, względnie dopóki nie uzyskano sukcesu drogą przekupstwa i zdrady, zdobycie zamku było praktycznie niemożliwe.

Jak dokonać niemożliwego?

Czy naprawdę jednak nie dało się zdobyć Malborka w 1410 roku? Historycy i pasjonaci polskiej wojskowości do dziś głowią się nad pytaniem, czy nie byłoby to możliwe, gdyby Jagiełło był mniej opieszały. Według Jana Długosza zadanie było wykonalne. Przypisał on Henrykowi von Plauenowi twierdzenie, jakoby polski król miał trzy okazje do zdobycia stolicy zakonu. Pierwszą już na samym początku, gdy obrona była słaba i spanikowana. Drugą, gdy udało się zrobić wyłom w murach. I trzecią wreszcie, gdy obrońcom zaczęło brakować pożywienia, dzięki czemu można było wziąć twierdzę głodem. Zdaniem kronikarza wystarczyłaby konsekwencja, jednak we wrześniu 1410 roku wojska polskie odstąpiły od oblężenia.

Zamek w Malborku w dobie potopu szwedzkiego, grafika Erika Dahlbergha (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. ZZK 18 693)

Cały ten wywód jest według historyków mało wiarygodny. Generalnie twierdze zdobywano w średniowieczu na trzy sposoby: szturmując umocnienia z marszu, morząc załogę głodem bądź uciekając się do podstępu, np. podkopu. Do prowadzenia wszystkich tego typu działań Jagiełło nie miał przy sobie odpowiedniego typu wojska. Pospolitemu ruszeniu brakowało nie tyle chęci, co kompetencji do zdobywania takiej fortecy jak Malbork. Zaciężnych, którzy mieli jakieś oblężnicze know-how, było po prostu zbyt mało.

Wiele wskazuje na to, że przed Grunwaldem nikt nie przewidywał, iż do oblężenia Malborka w ogóle dojdzie, nie zabrano więc na wyprawę sprzętu oblężniczego. Pod murami krzyżackiej twierdzy stanęły jedynie działa zdobyte pod Grunwaldem, gdzie dostała się w polskie ręce bardzo liczna artyleria krzyżacka – można rzec „antypiechotna” – m.in. bombardy. Nie była ona jednak przeznaczona do burzenia fortyfikacji malborskiego typu. Ostrzeliwanie zamku poczyniło oczywiście szkody w budynkach, ale mury stały nienaruszone.

Nawet dziś zamek w Malborku robi wielkie wrażenie, a przecież nie oddaje dziś jego dawnej potęgi (fot. Leszek Kozłowski, CC BY 2.0)

Czy dało się to zmienić? Przeciw murom mogłyby pomóc odpowiednio duże trebusze albo przewijająca się w źródłach krzyżackich wielka zakonna kolubryna z 1409 roku. Źródła jednak milczą o niej w odniesieniu do 1410 roku, zatem żadna ze stron nie miała jej raczej w użyciu. Wiemy natomiast, że oblegający nawet nie próbowali wziąć twierdzy szturmem, co może przyniosłoby chociaż psychologiczny efekt. Poza ostrzałem artyleryjskim ograniczano się do walk pod zamkiem z krzyżackimi wypadami. Dużym błędem sprzymierzonych wojsk było niedokładne odcięcie Malborka od reszty świata. W efekcie wysłannicy Henryka von Plauena co rusz przynosili listy i nowiny z Zachodu, podnosząc morale obrońców.

Ostatecznie 19 września 1410 roku przerwano oblężenie zamku w Malborku. Nie była to jednak klęska Jagiełły, jak powszechnie się twierdzi. Odstąpienie od murów stanowiło przemyślaną decyzją polityczną, która uratowała osiągnięcia grunwaldzkiej wiktorii. Jesienią 1410 roku pospolite ruszenie było już zmęczone wojną, rosło więc ryzyko dezercji. Zaciężni domagali się wypłaty, co groziło buntem, a do Malborka zbliżała się odsiecz. Gdyby król pozostał pod zamkiem, wielki triumf mógł zamienić się w żałosną porażkę.

Zbyt długie przebywanie pod zamkiem w Malborku mogło zamienić grunwaldzki triumf w porażkę (fot. Gregy, CC BY-SA 3.0 PL)

Potęga pieniądza

Nie jest to jednak koniec historii o zdobywaniu krzyżackiej stolicy. Kolejna okazja do zajęcia twierdzy pojawiła się podczas wojny trzynastoletniej (1454–1466) i tym razem udało się tę szansę wykorzystać. Triumfalny wjazd Kazimierza Jagiellończyka do siedziby wielkich mistrzów w czerwcu 1457 roku mógłby być tryumfem większym niż Grunwald, ale zamek w Malborku został tym razem po prostu odkupiony.

Owoce grunwaldzkiego zwycięstwa zebrał w pełni dopiero Kazimierz Jagiellończyk. Na zdjęciu fragment nagrobka tego władcy w katedrze wawelskiej (fot. domena publiczna)

Krzyżacy znaleźli się w trakcie wojny trzynastoletniej na finansowym dnie i nie wytrzymali starcia z Koroną. Już w pierwszych tygodniach konfliktu miasta takie jak Gdańsk, Toruń i Elbląg wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi i wspierały Polskę. Nieopłacani żołnierze zaciężni pertraktowali z Polakami, kiedy tylko się dało. Krzyżacy w geście desperacji wysłali więc posłów do Czech, by zaciągnąć tam trochę dodatkowego wojska. Misja się powiodła – zaciężni pod dowództwem m.in Oldrzycha Czerwonki podążyli na północ. Siły czeskie obsadziły czołowe zamki zakonne, w tym Malbork, Gniew i Tczew. Bracia rycerze nie przewidzieli, że w ten sposób sami założyli sobie pętlę na szyję. Nowi najemnicy szybko przekonali się, że ich pracodawcy nie mają pieniędzy również dla nich. Nie zamierzali czekać w nieskończoność i postawili twarde warunki: albo zapłacicie, albo sami weźmiemy, co nasze. Krzyżacy nie mieli wyboru i zgodzili się, by Czerwonka stał się dysponentem zamku w Malborku, mimo że przebywał tam sam wielki mistrz Ludwig von Erlichshausen. Zaraz potem Czesi poszli krok dalej: wystawili stolicę zakonu na sprzedaż.

Nawiązano kontakt ze stroną polską i tak zaczęły się długie rokowania. 6 czerwca 1456 roku Oldrzych Czerwonka poddał zamek Kazimierzowi Jagiellończykowi w zamian za sumę 190 tys. florenów. Sam najemnik stał się „wiernym” poddanym polskiego monarchy, król zaś nadał mu we władanie pokaźne włości.

Bibliografia

  • Marian Arszyński, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach 1230–1454, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1995.
  • Marcin Białas, Oblężenie Malborka (26 lipca–19 września 1411 roku), [w:] Wsparcie inżynieryjne w Wielkiej Wojnie z Zakonem Krzyżackim 1409–1411. Sesja popularno-naukowa z okazji 600-lecia Bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. Materiał pokonferencyjny, pod red. nauk. Marcina Białasa, Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, Warszawa 2010, s. 53–56.
  • Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, wyd. Morskie, Gdańsk 1986.
  • Karol Górski, Dzieje Malborka, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1973.
  • Stefan M. Kuczyński, Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1980.
  • Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, do druku przygotował Krzysztof Pietkiewicz, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.
  • Tomasz Torbus, Zamki konwentualne Państwa Krzyżackiego w Prusach, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2014.

1 KOMENTARZ

  1. Bardzo ciekawy opis, dodatkowo z danymi liczbowymi, które jakoś niechętnie się ukazują przy opisie zamków i ogólnie fortyfikacji – co było jak wysokie, szerokie, grube. Pozwala to lepiej odnieść się do do przedmiotu.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!