Obcokrajowcy odwiedzający Rzeczpospolitą Obojga Narodów interesowali się nie tylko szlachtą, lecz zwracali także uwagę na sytuację chłopów pańszczyźnianych. Czy w ich opinii sytuacja polskich włościan była rzeczywiście tak zła?

Rzeczpospolita Obojga Narodów składała się z trzech stanów społecznych: szlachty, mieszczan i chłopów. Szlachta według szacunków stanowiła 10% społeczeństwa, a na Mazowszu nawet 22%. Stan mieszczański był niejednorodny i relatywnie słaby w porównaniu do państw zachodnioeuropejskich. Według szacunków stanowił on ok. 23% ludności. Pozostali mieszkańcy kraju, ok. 67–70% ogółu, byli chłopami.

Osadnicy Olęderscy przybyli z Niderlandów należeli do najbogatszych chłopów w Rzeczpospolitej i cieszyli się wolnością osobistą oraz religijną (na zdjęciu zagroda olęderska z Kaniczek z 1757 roku. Dziś w Olenderskim Parku Etnograficznym w Wielkiej Nieszawce. Fot. Piotr Kożurno, CC BY-SA 4.0)

Stan chłopski również nie był jednolity, zarówno pod względem prawnym, jak i majątkowym. Status jego przedstawicieli był lepszy w dobrach królewskich, między innymi ze względu na większą zamożność dóbr monarszych, w tym większe areały ziemi uprawnej. Tamtejsi chłopi mogli także odwoływać się do sądu królewskiego, co zdarzało się wcale nierzadko. Tylko w Prusach Królewskich i na Warmii mieszkali chłopi osobiście wolni: Olendrowie, czyli potomkowie imigrantów z Niderlandów, oraz tzw. gburowie trzymający ziemię z nadania króla.

Chłop przy robocie w XVIII w. wg Jana Piotra Norblina

Pozostali chłop byli osobiście przywiązana do pana i do ziemi i podlegali sądowi dominialnemu, ale posiadali mimo to osobowość prawną. Również w tej grupie istniało znaczne zróżnicowanie. Na Mazowszu istnieli np. tzw. lemani, którzy świadczyli usługi pocztowe oraz transportowe. Oprócz tego w całej Koronie występowali wybrańcy, zobowiązani do służby wojskowej, choć była to grupa nieliczna. Także status materialny chłopów był różny. Sytuacja bogatych kmieci z Żuław była o wiele lepsza od mieszkańców zaniedbanych wsi podkarpackich, a nawet od drobnej szlachty uprawiającej ziemię własnymi rękoma. Charles Ogier, który podróżował przez Prusy w 1635 roku, stwierdził nawet, że tamtejsi chłopi są na tyle bogaci, że stać ich na hazard i kobiety lekkich obyczajów.

Tak samo różnie bywało we wsiach pańskich pod względem relacji z dziedzicem. Niektórzy z nich faktycznie traktowali swoich poddanych źle, ale większość żyła w zgodzie z poddanymi, zapobiegając w ten sposób zbiegostwu i nie wtrącając się za bardzo w funkcjonowanie społeczności włościańskiej, tj. gromady i ławy wiejskiej. W istocie panu nie zależało zazwyczaj na niezdrowych relacjach z chłopami, którzy pracowali na gospodarstwie, trzymając jego ziemię na kontrakcie regulującym ich powinności. Wieś polska doby nowożytnej, zwłaszcza po okresie wojen, była dość uboga, a właściciele kierowali się kalkulacją ekonomiczną.

Włościanie nie mogli opuszczać wsi bez zgody pana ani wybierać samodzielnie zawodu. Jak łatwo się domyślić, nie mogli też piastować żadnych funkcji ani urzędów państwowych. W zasadzie nie posiadali żadnych perspektyw osobistego rozwoju. Niekiedy tylko, w uznaniu zasług wojennych, nobilitowano ich do stanu szlacheckiego. Zdarzało się także, że zdobywali herb nielegalnie, poprzez związki ze zubożałą szlachtą, ale to dotyczyło sytuacji raczej wyjątkowych. Niekiedy pojedynczy synowie chłopscy wyjeżdżali za zgodą pana do miast i podejmowali w nich pracę. To osobiste poddaństwo budziło politowanie przybyszów z krajów, w których chłopi byli wolni (jak np. w Szwecji).

Wartość obcych relacji

Poglądy cudzoziemców o polskiej wsi, bywają dalekie od obiektywizmu. Przesada w prezentowaniu uciemiężenia chłopów w Rzeczypospolitej wynikała, m.in. z chęci maskowania problemów we własnym kraju lub służyła jako argument przemawiający za rozbiorami. Dotyczyło to zwłaszcza Francuzów doby oświecenia opłacanych przez dwór w Petersburgu i niedostrzegających jeszcze gorszego położenia chłopów rosyjskich.

Niektórzy obcokrajowcy, opisując Polskę w czarnych barwach, mścili się w ten sposób np. za krzywdy doznane na dworach magnackich. Nie oznacza to jednak, że nie byli oni bystrymi obserwatorami. Ich relacje znacznie pogłębiają nasze wyobrażenie o rzeczywistej sytuacji chłopa. W końcu często widzieli oni to, czego nie chciano dostrzec w samej Rzeczpospolitej.

Chłopska niedola

Ubogi szlachcic z z XVII w. Sytuacja najbiedniejszych przedstawicieli stanu szlacheckiego bywała gorsza niż co zamożniejszych chłopów. Grafika z 1841 r. autorstwa Kajetana Wincentego Kielisińskiego (Biblioteka Narodowa, sygn. G.1635/Sz., domena publiczna)

Już w połowie XVI wieku struktura społeczna Korony zwracała uwagę obcokrajowców. Wówczas nie nazywali jej jeszcze archaiczną, ale dostrzegali jej odmienność. Dotyczyło to zwłaszcza przybyszów z Anglii, w której szybko postępowało uprzemysłowienie kraju i przechodzenie chłopów do miast.

W zasadzie każdy obcokrajowiec krytycznie oceniał polskie realia społeczne okresu nowożytnego. Zdaniem Geleazzo Marescottiego chłopi znajdowali się w ciężkim jarzmie niewoli. Nuncjusz papieski, przebywający w Rzeczypospolitej w latach 1669–1671, a zatem w okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, ze współczuciem relacjonował położenie włościan. Z kolei Gaspar de Tande, który przybył do Polski wraz z królową Ludwiką Marią, stwierdził, że szlachta traktuje chłopów jak niewolników, mieszczan zaś jedynie jako rzemieślników, de facto im również odmawiając miana odrębnego stanu. Uważał on przy tym, że zaobserwowane przez niego podziały nie są zgodne z duchem Ewangelii.

Jeszcze dalej poszedł w swych rozważaniach nadworny lekarz Jana III Sobieskiego Bernard O’Connor. Porównał on z przesadą niedolę chłopską do sytuacji czarnych niewolników przewożonych na statkach do kolonii angielskich. Przy czym O’Connor był Irlandczykiem, więc siłą rzeczy nie darzył swoich sąsiadów sympatią i nie zdawał sobie sprawy z faktu, że pańszczyzna w Polsce była liczona nie od głowy, lecz od gospodarstwa. W związku z tym chłop mógł oddelegować na pańskie pole synów lub parobków, a samemu zajęć się własną ziemią.

Obcokrajowcy, szczególnie w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, zwracali także uwagę na niski status materialny polskiej wsi, na który wpłynęły w ogromnym stopniu liczne wojny. Niemniej O’Connora raziła chłopska bieda i tragiczne warunki mieszkaniowe, w tym brak sprzętów i mebli. Wrażenie to potęgował fakt, że poza zachodnią Wielkopolską oraz częściowo Prusami Królewskimi wsie były wszędzie drewniane, a zatem mniej trwałe.

Największą jednak wadą polskiego systemu było osobiste przywiązanie chłopów do panów i nad nim ubolewali głównie obcokrajowcy. We Francji, choć poddaństwo funkcjonowało tam w dobrach królewskich, chłopi byli w większość wolni. Podobnie było w zachodnich Niemczech, w Anglii oraz w Szwecji, gdzie stan chłopski posiadał nawet swoją reprezentację w Riksdagu. Wszędzie jednak włościanie byli pociągani do świadczeń na rzecz państwa.

We Francji, oprócz pobierania wysokich podatków i danin (zwłaszcza w dobie monarchii absolutnej), zmuszano ich do budowy publicznych dróg. W czasie rewolucji doszło do buntów i krwawych wystąpień chłopów nawet po zdjęciu z nich resztek ciężarów feudalnych. Stało się to za sprawą ogłoszenia powszechnego poboru do armii. Oświeceniowi pisarze nie zawsze to dostrzegali, niektórzy obcokrajowcy zwyczajnie ukrywali w pamiętnikach fakt, że również w ich krajach chłopom nie wiedzie się dobrze.

Niewolnicy i republikanie?

Chłopka lubelska w XVIII w. wg Jana Piotra Norblina

Odwiedzający Rzeczpospolitą obcokrajowcy dziwili się dychotomii ustrojowej i społecznej państwa polsko-litewskiego. Z jednej strony zwracali oni uwagę na szerokie przywileje szlachty, które odbierali jako uprawnienia republikańskie, z drugiej zaś podkreślali niewolę polskiego chłopa. W Rzeczypospolitej kontrast między tymi stanami był wyjątkowo duży, gdyż w innych krajach szlachta nie miała aż takiego wpływu na władzę królewską.

Francuz Hubert Vautrin nie miał wątpliwości, że ustrój Rzeczypospolitej jest tylko kamuflażem, pod którym uprzywilejowana grupa uciska większość. Pisał on:

Dzieci wychowywane na głuchej wsi, gdzie wszystko podporządkowane jest władzy Pana, z dala od tego, co budzić może idee życia społecznego, gdzie szlachta nie ma pojęcia o republikanizmie. Jeżeli przypadek sprowadzi kogoś pod ich dach, będzie to człowiek bądź niższej kondycji, schlebiający ich poczuciu władzy, bądź też wyżej stojący w drabinie społecznej, a wówczas nauczyć się mogą jedynie czołgania u jego nóg. Młody Polak nie zna powinności. Nie uważa się za cząstkę wszystkiego, lecz jedynie za ośrodek tego, co go otacza.

Francuz podkreślał więc wyjątkową hermetyczność środowiska wiejskiego, w którym nie tylko chłopi, ale nawet właściciele majątku, nie byli świadomi istnienia rządu. Oczywiście Vautrin pisał to w czasach oświecenia, a że posiadał wykształcenie, był wyczulony na kwestie społeczne.

Zdaniem Francuza takie ukształtowanie relacji między stanami prowadziło do ciemnoty. Wiązało się to również z wprowadzonym jeszcze w XVII wieku zakazem nauki dla dzieci chłopskich w szkołach parafialnych. Zdaniem obcokrajowców sprzyjało to szerzeniu się przesądów. Ulryk von Werdum podkreślał wielką zabobonność polskiej wsi. Wspominał o tajemniczej chorobie, która trapiła chłopów. Przypadłość owa, zwana kołtunem, miała wywoływać bóle głowy, następnie powodować zlepianie się włosów w „jakoby kapelusz pilśniowy”. Przesąd zabraniał obcinania kołtuna z obawy przed utratą słuchu lub wzroku.

Zdaniem pamiętnikarza polska religijność była posunięta do absurdu, co było szczególnie widoczne na wsi. Jego zdaniem chłopi podczas nabożeństw upadali na ziemię, uderzali głową o ławki i bili nią o mur oraz posadzkę, głośno wzdychali, jęczeli i praktykowali „inne w tym rodzaju dziwactwa, z których się papiści z innych narodów naśmiewają”. Zdumiewało go także aż nazbyt restrykcyjne przestrzeganie postów, podczas których unikano nawet jaj i sera. W jego relacji charakterystyczne jest podkreślenie, że radykalna pobożność spotykała się z nierozumieniem nie tylko u protestantów, ale także „papistów” czyli katolików z innych krajów.

Chłop zakuty w dyby (drzeworyt z „Żywota Ezopa Fryga” Biernata z Lublina, 1578 r.)

Czemu chłopi się nie buntowali?

Zapewne niejeden czytelnik zastanawiał się nad wyżej postawionym pytaniem. Można by przyjąć, że chłopom żyło się nie najgorzej, skoro nie wszczynali oni krwawych wojen. Historia Europy zna wiele przypadków takich buntów. Wypada choćby wspomnieć o wojnie chłopskiej w Niemczech z lat 1524–1526. Miała ona jednak podłoże religijne, tymczasem – co by złego nie mówić o polskiej szlachcie – zazwyczaj nie narzucała ona swoim poddanym własnej religii, co zresztą było zgodne z postanowieniami konfederacji warszawskiej z 1573 roku (na co wskazują najnowsze ustalenia historyków).

Problem jest jednak złożony. W okresie wzrostu gospodarczego do połowy XVII wieku chłopi sprzedawali nadwyżki płodów rolnych w miastach. W wyniku potopu szwedzkiego doszło nie tylko do drastycznego spadku liczby domów na wsi, ale również do poważnych zmian w strukturze społecznej miast i wsi. Ogromne zniszczenia i brak pieniądza przełożyły się na spadek liczby rzemieślników oraz zmianę charakteru przywiązania chłopów do ziemi.

Zniszczenia okresu potopu i innych wojen drugiej połowy XVII w. znacznie pogorszyły sytuację polskich chłopów. Na ilustracji obraz „Szwedzi w Polsce” autorstwa Henryka Pillatiego (ze zbiorów Muzeum Sztuki w Łodzi)

Z dziedzicznych użytkowników pańskiej ziemi stali się oni jej bezterminowymi użytkownikami, mogącymi zostać w każdej chwili z niej usunięci, gdyż to pan musiał ich wyposażać w bydło i ziarno siewne. Doprowadziło to do zaniku pełnorolnych gospodarstw, co odbiło się z kolei bardzo niekorzystnie na lokalnym handlu, gdyż zaburzyło tradycyjną wymianą towarów. W interesie zubożałego chłopa nie leżało popadanie w konflikt z panem, choć jednocześnie wojny doprowadziły do jeszcze większego uzależnienia go od szlachty.

Chłop ukraiński w XVIII wieku wg Jana Piotra Norblina

Obcokrajowcy dostrzegali jednak coś jeszcze. Obserwując wieś, niektórzy z nich pokusili się o rys psychologiczny polskiego chłopa. Prawne uregulowania to jedno, ale życie na wsi i codzienne zachowanie w obliczu niekorzystnego położenia to zupełnie inna kwestia. Zdaniem zagranicznych obserwatorów polskich włościan charakteryzowała w XVIII wieku obojętność oraz apatia. Ich osobiste przywiązanie do pana pozbawiało ich impulsów do tego, aby pracować efektywnie. Nie mając widoków na zysk, chłopi wykonywali wszystkie czynności niechętnie.

„Ręka jego leniwie naciska pług, a słońce dokona sporej części swej codziennej wędrówki, zanim dojdzie do końca bruzdy. Jeżeli narzędzie jakim wykonuje pracę, zepsuje się, nie dokona on żadnej naprawy” – notował Vautrin. Chłop nie był zdolny do wykazywania inicjatywy, ponieważ nie został tego nauczony. Dokładne wykonywanie zadań nie leżało ani w jego naturze, ani w jego interesie, gdyż mogłoby się skończyć na podwyższeniu norm wszystkim poddanym, co ściągnęłoby na niego nienawiść otoczenia.

Apatia szła w parze z małą wrażliwością na cierpienie oraz ból. W związku z tym, że nad chłopem nie litował się nikt – ani pan, ani państwo i urzędnicy, a tym bardziej żołnierze, którzy okazywali mu często pogardę – on sam także nie przejawiał empatii. Karany za nawet drobne przewinienia chłostą, „aby czuł nad sobą karność, gdyż inaczej spyszniałby”, przenosił te zachowania do własnego domostwa, gdzie często znęcał się nad żoną i dziećmi. Wcielony zaś do armii był okrutnym żołnierzem, czego przykładów mamy aż nadto.

Vautrin miał z pewnością wiele racji, pisząc o zachowaniu polskich chłopów, lecz pamiętajmy, że niewiele różnili się on po tymi względami od chłopów brandenburskich czy austriackich. Ciekawe jest jeszcze jedno spostrzeżenie Francuza: „chłop polski nie jest wrażliwy na cudze nieszczęście, sąsiad na próżno kołatać będzie się w biedzie o pomoc. Ileż to razy byłem świadkiem nieszczęśliwych wypadków, na które przechodnie nie raczyli nawet zwrócić uwagi”.

Cudzoziemcy pisząc o chłopach, zwracali także uwagę na inne aspekty. Zazdrość i zawiść przypisywali najczęściej szlachcie, zwłaszcza magnatom, ale von Werdum twierdził, że „zawiść nawiedza nie tylko serca możnych: jest ona zjawiskiem niemniej pospolitym, choć może mniej groźnym, wśród maluczkich”. Dużo więcej uwagi poświęcali obcokrajowcy pijaństwu. Od alkoholu, jak wiadomo, nie stroniła również szlachta, która spożywała jednak najczęściej piwo, wino czy miody. Chłopi jeszcze do połowy XVII wieku pili głównie piwo. W miastach i we wsiach znajdowały się liczne browary.

Potop doprowadził przemysł piwny na skraj unicestwienia, na wsi zatriumfowała więc tania gorzałka. Gdy chłopi mieli parę groszy, często kierowali się do karczmy, gdzie zapominali dzięki pijaństwu o trapiących ich problemach. Warto przy tym dodać, że już w drugiej połowie XVII wieku szlachta zmonopolizowała wraz z Żydami sprzedaż wódki. W XVIII wieku picie gorzałki było na tyle powszechne, że pisano, iż „bardzo często widzi się męża i żonę równie pijanych, jak podtrzymując się wzajemnie, zataczają się i wreszcie razem padają”. Łatwy dostęp do trunku powodował, że do kieliszka zaglądali także niepełnoletni.

***

Obraz polskiej wsi w oczach cudzoziemców był niekorzystny. Osobiste poddaństwo chłopów budziło w nich niekiedy skrajnie negatywne emocje. Charakteryzująca polskiego chłopa apatia przekładała się nie tylko na jego niechęć do pracy, ale również obojętność na losy państwa, z którym nie czuł się związany.

Bibliografia

  • Urszula Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, PWN, Warszawa 2008.
  • Teresa Chynczewska-Hennel, Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, Ossolineum, Wrocław 1993.
  • Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1, Wiek X–XVII, t. 2, Wiek XVIII–XIX, oprac. Jan Gintel, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1971.
  • Weronika Girys-Czagowiec, Obraz siedemnastowiecznej Polski i jej mieszkańców w oczach cudzoziemców, „Napis”, seria 11 (2005), s. 9–20.
  • Piotr Guzowski, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Avallon, Kraków 2008.
  • Piotr Kimla, Przywary niewolników pańszczyźnianych w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej w relacji Huberta Vautrina, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G, Ius”, Vol. 58 (2011), 1, s. 88–97.
  • Andrzej Wyczański, Czy chłopu było źle w Polsce XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, r. 85, nr 3 (1978), s. 627–641.
Maciej A. Pieńkowski
Maciej A. Pieńkowski, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii. Autor monografii „Trudna droga do władzy w Rzeczypospolitej. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku” (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2021) oraz artykułów i recenzji naukowych publikowanych w monografiach zbiorowych, czasopismach (m.in.: „Almanach Warszawy”, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, „Klio”, „Niepodległość i Pamięć”, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”) i seriach wydawniczych („Studia nad staropolską sztuką wojenną” i „Studia historyczno-wojskowe”). Popularyzator historii w czasopismach „Mówią Wieki” i „Polska Zbrojna. Historia”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół dziejów Rzeczypospolitej XVI–XVII w., a także wojny polsko-sowieckiej. Naukowo związany z seminarium prowadzonym przez prof. dr hab. Mirosława Nagielskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Stały współpracownik Fundacji Zakłady Kórnickie oraz edukator w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Historyk Sekcji Badań nad Wojskiem do 1945 r. w Wojskowym Biurze Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie.

3 KOMENTARZE

  1. Kogo obchodzą emocjonalne wynurzenia obcokrajowców? I to jeszcze o lewicowych poglądach, którzy naginali wszystko pod swoją ideologię polityczną.

  2. Mnie. Bo nie każdy jest potomkiem husarii i wierzy bezmyślnie w historię pisana przez szlachtę i kler. Czasem ktoś z zewnątrz widzi więcej.

  3. Też mi się wydaje, że to autor usprawiedliwia zachowanie szlachty, a wszystkie negatywne opinie o Polakach przypisuje obcokrajowcom i komunistom. A co do chłopów w Prusach Królewskich: wszyscy byli wolni, czy tylko Olendrzy i gburowie? Wytłuszczone zdanie tego nie wyjaśnia.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!