Jezuici odegrali w historii Polski dość niejednoznaczną rolę. Przez wielu historyków, szczególnie tych związanych ze szkołą krakowską, byli wskazywani jako siły wsteczne, które zdławiły renesansowy humanizm i utrwalały sarmatyzm. Rzecz jest jednak dużo bardziej skomplikowana.
Przełom XVI i XVII wieku to gorący okres w historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w którym wciąż kształtował się ustrój państwa polsko-litewskiego. W spór między królem a szlachtą tworzącą ruch egzekucji praw i dóbr włączył się nowy silny gracz – Towarzystwo Jezusowe. Jezuici pragnęli przekształcić jeden z największych ośrodków politycznych Europy, jakim były złączone unią Litwa i Polska, zgodnie z własną wizją społeczną, religijną i polityczną.
Ulepić szlachtę na jezuicką modłę
Jezuici powstali jako reakcja na trudną sytuację, w jakiej znalazła się katolicka Europa. Reformacja zapoczątkowana przez Marcina Lutra i Jana Kalwina w znaczący sposób przemodelowała Stary Kontynent. Dawny porządek upadł, a Kościół znalazł się w głębokim kryzysie. W takich okolicznościach w Hiszpanii założony został nowy zakon mający jeden cel: uratować Kościół i stać się bronią przeciw reformacji.
Jednocześnie na rubieżach Europy w państwie polsko-litewskim nurty reformacyjne trafiły na zaskakująco wręcz podatny grunt. Najpierw luteranizm, a potem kalwinizm zaczęły zyskiwać coraz większe poparcie – i to zarówno wśród możnowładców, jak i średniozamożnej szlachty, czego idealnym przykładem był Mikołaj Rej oraz liderzy ruchu egzekucyjnego. Sytuacja była na tyle poważna, że obawiano się nawet, czy na któreś z wyznań reformowanych nie przejdzie sam król Polski.
Jezuici przybyli do Rzeczpospolitej już w 1555 roku. Po kolejnych dziesięciu latach otworzyli pierwsze szkoły, których poziom był tak dobry, że nawet innowiercy zaczęli posyłać do nich swoje dzieci. W kolegiach jezuickich uczono bowiem gruntownie, a kursy zawierały kompletną wiedzę z zakresu filozofii, teologii, historii antycznej i nauk przyrodniczych. Plan był prosty: doprowadzić do sytuacji, w której kolejne pokolenie ludzi zostanie w pełni uformowane przez zakon i stanie po stronie katolicyzmu.
Propagatorzy absolutyzmu
Po pewnym czasie jednak obcość jezuitów zaczęto postrzegać jako zagrożenie kulturowe i polityczne. Sytuację zaogniał fakt, że pierwsze pokolenie zakonników składało się z przybyszów z zachodniej Europy. Prezentowane przez nich idee były traktowane jako narzucane z zewnątrz, polskie zaś miały się opierać na ideach renesansu i tolerancji, której ukoronowaniem była konfederacja warszawska.
Osią sporu zaczęło być przeświadczenie o istnieniu realnego podziału na to, co rodzime, oraz to, co obce. Jednocześnie jezuici pragnęli wprowadzić zmiany, które z ich perspektywy stanowiłyby krok w nowoczesność i oznaczałyby opowiedzenie się po stronie zachodnioeuropejskiego modelu rozwoju, szczególnie w zakresie wyboru sposobu rządzenia. Pragnęli odejścia od ustroju mieszanego (monarchia mixta) na rzecz formy jedynowładztwa.
1576 rok to ważna, chodź często niezauważana data w historii Europy. Wtedy to po raz pierwszy ukazało się dzieło Jeana Bodina „Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej”. Był to pierwszy tak wyraźny głos za koniecznością absolutyzacji władzy króla w modelu innym niż znany ze średniowiecznych czy renesansowych koncepcji, gdyż monarcha miał znaleźć się ponad prawem. Jednocześnie tekst Bodina jest krytyką ustroju I Rzeczpospolitej i panującego w niej podziału władzy, w którym król, senat i izba poselska wspólnie podejmowały decyzje wspólnie.
Koncepcja Bodina trafiła w Europie na podatny grunt i stała się wyznacznikiem baroku w polityce. W Polsce przesilenie i próby reform w tym zakresie nastąpiły za panowania Zygmunta III Wazy. Przeciwko zmianom zaprotestowała szlachta, m.in. wywołując rokosz Zebrzydowskiego i oskarżając jezuitów o próby wprowadzenia absolutum dominium. Jak wskazywał anonimowy autor, ustrój taki odpowiadał organizacji wewnętrznej Towarzystwa Jezusowego:
Policya tej hordy jest właśnie monarchią, to jest, taka, jaka bywa pod jedynowładcą, gdzie na jednego woli i mózgu wszystek rząd zawisł, jaką policyą różni ludzie do potężność i sprawności najsposobniejszą być kładą. Bo gdzie ich siła rządzi, tam i sprawa trudna i rozerwanie snadne.
Stąd ją też tedy Jezuitowie poczęli, bo jednego tylko wodza swego własnego, którego generałem zowią, mają, którego stolica także, jako i drugiego papieża, jest w Rzymie. A acz pod nim są już głowy i rządzcy, taka jednak jest miedzy nimi disciplina, że żaden z młodszych na starszych rząd i rozkazanie, by też i najsprośniejsze, inkwirować nie ma. Bo do trzeciego ślubu, spólnego klerykom, ten czwarty Jezuitowie poślubili i skutecznie on wykonywają, to jest, ślepe posłuszeństwo starszym swoim.
Polska jak Hiszpania?
Wizja zmiany ustroju przejawiała się w całej intelektualnej działalności jezuitów na terenie Polski: od kazań, przez nauki szkolne, po traktaty polityczne. Zakonnicy w czarnych sutannach już od samego początku starali się zaprowadzić w Polsce model władzy podobny do panującego w Hiszpanii. Mówili o nim w prowadzonych przez siebie szkołach, wykładając konieczność zwiększenia władzy monarszej.
I tak w Akademii Wileńskiej Leonard Kraker nauczał, że najlepszą formą rządów jest zawsze monarchia oparta na rządach prawa. Podobnie robił w Poznaniu Jan Klein, a w Braniewie Stanisław Radzimski. Miało to swoje odzwierciedlenie w teatrach szkolnych, będących bardzo popularną formą edukacji młodzieży. Przemycano w nich ważne dla Towarzystwa Jezusowego idee – nie tylko religijne, ale również społeczne.
W swoich tekstach jezuici powoływali się na traktaty zarówno rodzimych pisarzy, jak i zagranicznych. Wśród tych drugich należy wymienić Franciszka Suareza, który co prawda był zwolennikiem „ludowej genezy władzy”, ale zarazem przyznawał, że lud może zrzec się suwerenności na rzecz monarchy. Złą sławą cieszył się Juan de Mariana, hiszpański jezuita usprawiedliwiający możliwość zabójstwa tyrana, przy czym uznawał za takowego również zasiadającego na tronie heretyka. Krytycznie o rządzie w Polsce wypowiadał się Giovanni Botero, który pisał, że postanowienia królewskie nie mają w Rzeczpospolitej większego znaczenia.
Nie tak radykalni, jak ich malują
Zasadniczo nauka Towarzystwa Jezusowego w obszarze polityki zakładała jednak nie tyle odejście od podziału władzy między króla, senat (magnaterię) i izbę poselską (szlachtę), ile wzmocnienie pozycji monarchy w ramach istniejącego już ustroju. Wizja wzrostu prerogatyw królewskich pojawiała się w nauczaniu wykładowców jezuickich w całym kraju, m.in. Stanisława Radzimskiego, Andrzeja Nowaka czy Wojciecha Sokołowskiego. Raczej starano podążać za zaleceniami Arystotelesa i św. Tomasza, który podkreślał wielką mądrość kryjącą się w monarchii.
Nawet Piotr Skarga, uchodzący nie bez kozery za najbardziej radykalnego myśliciela pośród jezuitów, nie postulował (co wielokrotnie zarzucała mu zarówno szlachta, jak i późniejsza historiografia) wprowadzenia w Polsce absolutum dominium. Pojawiał się jednak w nauczaniach jezuitów element, który był nie do przyjęcia dla ogółu szlachty: odejście od wolnej elekcji na rzecz powrotu do dziedziczenia tronu. Właśnie taka propozycja zmiany ustrojowej stała u źródeł buntu szlachty przeciwko królowi.
O ile przed śmiercią ostatniego z Jagiellonów i w latach panowania Stefana Batorego wysiłki jezuitów skupiały się głównie na kontrreformacji, o tyle z momentem objęcia władzy przez gorącego katolika, Zygmunta III Wazę, ich projekty zaczęły mieć na celu również przemodelowanie ustroju Rzeczpospolitej tak, aby przywrócona została dawna pozycja króla przy jednoczesnym ograniczeniu wolności szlacheckiej. Nie miał to być jeszcze absolutyzm znany z XVIII-wiecznej Francji, ale pierwszy krok w tę stronę. Katolicki władca wspierany przez zakon Jezusowy rozpoczął mozolną pracę polegającą na zwiększaniu swojej władzy.
Najgłośniejszy i zarazem najbardziej wyrazistym przedstawicielem jezuitów był Piotr Skarga. Jego „Kazania sejmowe” (które wbrew temu, co namalował Matejko, nigdy nie zostały wygłoszone na sali sejmowej) przedstawiały iście apokaliptyczną wizję przyszłości Rzeczpospolitej. Kaznodzieja utrzymywał, że upadek państwa nastąpi z powodu na nierozumnych rządów szlachty, która nieumiejętnie kieruje państwem.
Dla Skargi izba poselska, sejmiki były synonimem anarchii i głupoty, a dobro Rzeczpospolitej wymagało odsunięcia szlachty od rządów i zwiększenia władzy królewskiej. Niektórzy z historyków, jak Janusz Tazbir i Stanisław Kot, wskazywali, że wizja jezuity zakładała, iż władca mógłby znajdować się ponad prawem. W rzeczywistości chodziło o nieco mniej radykalną formę rządów z dużą autonomią króla, choć w przyszłości mogłaby się ona przerodzić we władzę absolutną.
Wywyższony władca równych poddanych
Reforma ustrojowa była tylko częścią jezuickiego projektu, którego celem była pełna i skuteczna kontrreformacja. Silny władca był w stanie narzucić poddanym religię i doprowadzić do odnowy katolicyzmu, ale był tylko jednym ze środków do realizacji tego zadania. Odpowiadając na głosy płynące ze strony wyznań reformowanych, jezuici pragnęli, aby wierni czytali Biblię, zależało im więc na edukacji całego społeczeństwa.
Służyły temu modlitewniki, jak „Harfa duchowna”, w której zalecano odpowiednie lektury, jak i profil szkół zakonnych, do których przyjmowano nie tylko dzieci szlacheckie, ale nawet chłopskie. Towarzystwo Jezusowe liczyło bowiem, że szersza edukacja społeczeństwa sprawi, iż szlachta będzie miała silną przeciwwagę. Wobec wywyższonego władcy poddani powinni być równi.
Co za tym idzie, jezuici często zabierali głos w sprawie sytuacji chłopów – czy to w kazaniach (np. Mateusz Bembus), czy to w tekstach okolicznościowych. Podczas potopu szwedzkiego Jan Chądzyński napisał nawet traktat, w którym tłumaczył, że Bóg ukarał Polaków najazdem obcych wojsk za złe traktowanie chłopów. Owocem tych poglądów były między innymi śluby lwowskie, w których król obiecał otaczać włościan większą opieką, a także zapomniany dzisiaj traktat Aarona Aleksandra Olizarowskiego, w którym pisał, że chłopi w Polsce są niewolnikami, co stanowić miało pogwałcenie prawa. Autor określił ich też mianem nie mieszkańców, lecz obywateli, tak jak to zrobił w XVI wieku Andrzej Frycz-Modrzewski.
Jezuickich projektów reformatorskich nie udało się zrealizować. Nie udało im się zmienić ustroju ani zakresie wzmocnienia władzy królewskiej, ani demokratyzacji życia publicznego. Przekonania szlacheckie o własnej doskonałość okazały się zbyt silne i niemożliwe do naruszenia.
Bibliografia
- Jan Kieniewicz, Hiszpania a Rzeczpospolita, [w:] W przestrzeni południa. kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów romańskich. Estetyka, prądy i style, konteksty kulturowe, red. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.
- Stanisław Kot, Wstęp, [w:] Piotr Skarga, Kazania sejmowe, oprac. Stanisław Kot, nakł. Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1925.
- Krzysztof Koehler, Co powiedział, czego nie powiedział Piotr Skarga w kazaniu „Wsiadanie na wojnę” i co powiedziano za niego i dlaczego (kilka pytań bez odpowiedzi), [w:]. Retoryka towarzystwa jezusowego i jej konteksty, red. Łukasz Cybulski, Krzysztof Koehler, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2014.
- Dariusz Kupisz, Problem obronności państwa polskiego w pismach politycznych dobry rokoszu sandomierskiego. [w:] Król a prawo stanów do oporu, pod red. Mariusza Markiewicza, Edwarda Opalińskiego i Ryszarda Skowrona, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2010.
- Literatura antyjezuicka w Polsce, 1578–1625. Antologia, oprac., wstępem i przypisami opatrzył Janusz Tazbir, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1963.
- Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, t. 2, Proza, wyd. Jan Czubek, nakł. Akademji Umiejętności, Kraków 1918.
- Stanisław Obirek, Jezuici w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w latach 1564–1668. Działalność religijna, społeczno-kulturalna i polityczna, Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie. Instytut Kultury Religijnej, Kraków 1996.
- Wiesław Stec, Retoryka antyjezuickiej literatury rokoszu Zebrzydowskiego, [w:] Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, pod red. Barbary Otwinowskiej i Janusza Pelca, Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1984.
