Czołgi przeszły od swych narodzin bardzo długą i krętą drogę ewolucji, pełną ślepych zaułków. Wiele z nich powstało w wyniku nienadążania konstruktorów za zmieniającymi się wymaganiami pola walki. Oto najciekawsze z tych stalowych rydwanów.

„Czołgi, będące początkowo przedmiotem drwin, przemieniły się w okropną broń” – tak pisał o broni pancernej Erich Maria Remarque. Miał zresztą dużo racji. W niecałe dwa lata od pojawienia się na froncie czołgi przeszły olbrzymią drogę od powolnych pudełek na gąsienicach do wyspecjalizowanych pojazdów bojowych zdolnych do realizowania różnych zadań. Prócz czołgów ciężkich, pojawiły się czołgi lekkie, szybkie, zaopatrzeniowe i służące do transportu dział, a niebawem miano wprowadzić do akcji pierwsze transportery opancerzone dla piechoty.

Koniec Wielkiej Wojny nie oznaczał końca czołgów. Przez całe dwudziestolecie generałowie, inżynierowie i politycy zastanawiali się, jak ma wyglądać wóz bojowy przyszłości. Niektóre pomysły wprowadzono w życie, inne nie wyszły poza stadium prototypu. Proces poszukiwania czołgu idealnego nabrał tempa w przededniu kolejnego światowego konfliktu. Niektórzy próbowali odświeżyć dawne idee, inni poszukiwali przełomowych nowinek. Ten pęd ku doskonałości przyczynił się do powstania szerokiego wachlarza czołgów, jak również pojazdów przeznaczonych do ich zwalczania.

TOG II – Too little, too late

Znany slogan mówi, że generałowie najlepiej przygotowują się do minionej wojny. To powiedzenie, mimo iż dosyć stare i wytarte, raz po raz potwierdza swą słuszność. Na gruncie techniki pancernej trudno znaleźć lepszą ilustrację tych słów niż TOG II.

Historia tego pojazdu rozpoczyna się na przełomie lat 30. i 40. XX wieku. Szukając nowych czołgów, mających przynieść zwycięstwo w kolejnej wojnie, brytyjski Special Vehicle Development Committee spłodził 64-tonowe monstrum o wdzięcznej nazwie TOG I. Choć nazwa pojazdu kojarzy się ze słowem „frog” (żaba), nie występował tu żaden element animalny. Grono konstruktorów owego czołgu składało się z ludzi, którzy przeżywali którąś już młodość z kolei, więc ich wiek i łączące ich koleżeńskie stosunki sprawiły, że ich grupa znana była jako The Old Gang, czyli Stara Paczka.

Pierwsze próby poligonowe prototypu przeprowadzono w październiku 1940 roku. TOG I okazał się spektakularną klęską. Skonstruowany zgodnie z wymaganiami Wielkiej Wojny, miał 10 metrów długości i 3 szerokości, co pozwoliłoby mu bez problemu poruszać się pod Sommą czy Verdun. Równie imponujące było uzbrojenie, składające się z działa 75 mm w kadłubie, jak również dalszych dział i karabinów zamontowanych w wieży na szczycie pojazdu i bocznych sponsonach.

Ten wspaniały czołg miał jednak jedną zasadniczą wadę – jego twórcy zapomnieli spojrzeć na kalendarz. TOG I olśniłby wszystkich w 1918 roku, ale w 1940 był przestarzały od momentu narodzin. Mówiąc krótko, SVDC stworzyło wielkie powolne pudło z napędem dieslowsko/elektrycznym nadające się co najwyżej na ruchomy poligonowy cel, nie na pole walki. The Old Gang miał jednak plan B.

Prace nad nowym monstrum rozpoczęły się już w czerwcu w 1940 roku. TOG II był cięższy (80 ton!) i wolniejszy od swojego poprzednika, zachowując jednak ogólnie te same wymiary. Zmodyfikowano uzbrojenie, zmieniając je zresztą kilkukrotnie aż do finalnej, zachowanej obecnie w muzeum wersji z 17-funtowym działem. Zakładano początkowo, iż TOG II również będzie miał boczne sponsony, ale wkrótce z nich zrezygnowano, zostawiając jednak otwory po obu bokach pojazdu.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=AU0o29llhkI[/youtube]

Cały projekt dotrwał, zapewne siłą biurokratycznej bezwładności, aż do maja 1943 roku, kiedy to przeprowadzono poligonowe próby pojazdu. Mechanicznie TOG II sprawował się bez zarzutu, jednak nie dało się ukryć jego oczywistych mankamentów – niezwykłych rozmiarów i niskiej prędkości. Mimo to projekt wygaszono dopiero w 1944 roku, tworząc w ten sposób piękne świadectwo marnotrawstwa środków, biurokracji i fantazji podstarzałych konstruktorów.

KW-2 – Młot Stalina

Zbrodnicze imperium Stalina stało się ojczyzną wielu konstrukcji pancernych, często unikalnych i przełomowych jak na swoje czasy. W tej całej masie trudno jednak o większe kuriozum na gąsienicach niż czołg KW-2.

Zaborcze zapędy Józefa Wissarionowicza są faktem powszechnie znanym. Jego cel był prosty – podbić świat. Na jego drodze mogły stanąć jednak nie tylko wrogie armie broniące swojego terytorium, lecz również przygotowane zawczasu linie obronne oparte o solidnie przygotowane zapory inżynieryjne oraz najeżone lufami betonowe fortece.

Wojna przeciwko Finlandii pokazała, że nawet niewielkie, słabo uzbrojone i wyposażone schrony bojowe mogą stanowić znaczną przeszkodę dla nacierających wojsk. Owszem, nie są niezniszczalne, niemniej ich likwidacja wymaga użycia najcenniejszego zasobu będącego w dyspozycji atakujących, czyli czasu. Artyleria polowa, przed wynalezieniem amunicji precyzyjnej, potrzebowała długiego ostrzału do zniszczenia tak niewielkiego obiektu, a broń przeciwpancerna piechoty początku lat 40. pozostawała bezsilna wobec betonowych ścian i pancernych płyt.

Owszem, można było próbować szturmów z użyciem specjalistycznych ładunków wybuchowych czy ustawić działa przeciwpancerne lub polowe do strzelania na wprost, jednak była to taktyka czasochłonna, ryzykowna i nie gwarantująca sukcesu. Ówczesne seryjnie produkowane sowieckie czołgi również nie nadawały się do szturmowania schronów bojowych, szczególnie jeśli te wyposażone były w artylerię.

Rozwiązaniem problemu okazał się czołg o wdzięcznej nazwie Kliment Woroszyłow 2, w skrócie KW-2. Zbudowany na podwoziu czołgu ciężkiego KW-1, ten pancerny mastodont otrzymał haubicę kalibru 152 mm zamontowaną w ruchomej wieży. Jak na swój czas, było to przełomowe osiągnięcie niemające sobie równych na całym świecie. Większość ówczesnych czołgów posiadała w wieży działa kalibru 37/45 mm, a na palcach jednej ręki można by policzyć cięższe konstrukcje z armatami lub haubicami większego kalibru instalowanymi w kadłubach, jak miało to miejsce choćby w wypadku francuskiego wozu B1.

Pierwsze próby KW-2 odbyły się 10 lutego 1940 roku, a niebawem wysłano dwa prototypy na przesmyk karelski. Nie wzięły co prawda udziału w walce, niemniej przetestowano je z powodzeniem przeciwko zdobytym już fińskim schronom. Niebawem rozpoczęto produkcję seryjną tych silnie uzbrojonych i dobrze opancerzonych (pancerz czołowy 110 mm), lecz jednocześnie ciężkich (52 tony) i wysokich pojazdów szturmowych.

22 czerwca 1941 roku Hitler uderzył na ZSRS, niwecząc ofensywne plany Stalina. Armia Czerwona znalazła się w odwrocie. W chaosie sowieckiego lata 1941 roku załogi KW-2 stanęły wobec beznadziejnego zadania utrzymania swych maszyn w walce. Przeznaczono je przecież do krótkich szturmów na umocnione linie przeciwnika, nie do wojny manewrowej na sowieckich bezdrożach. Braki paliwa czy smarów, jak również częste awarie przeciążonych mechanizmów KW-2 zbierały obfite żniwo. Tylko nieliczne pojazdy wzięły udział w boju, a większość po prostu zniknęła gdzieś na drogach odwrotu. Biorąc pod uwagę sytuację na froncie, wstrzymanie produkcji tych czołgów w październiku 1941 roku nie powinno nikogo dziwić. Ostatnie wozy tego typu miały brać udział w walkach defensywnych w Stalingradzie w 1942 roku. Łącznie powstały 334 sztuki KW-2.

Z perspektywy czasu wyraźnie widać, jak wielkim osiągnięciem technicznym swego okresu był KW-2, niemający w zasadzie żadnej konkurencji w swej klasie przez kilka lat, aż do pojawienia się w lutym 1944 roku amerykańskich czołgów M4 z haubicą 105 mm zamontowaną w wieży. Los jednak sprawił, iż KW-2 jako taki nie miał nigdy okazji do pokazania w pełni swych walorów bojowych.

PzKpfw I Ausf F – „Mały Tygrys”

Zaprojektowany w 1932 roku, lekki Panzerkampfwagen I miał służyć przede wszystkim do szkolenia niemieckich pancerniaków, mających nabywać podstawowych nawyków technicznych przed przesiadką na nowe, cięższe pojazdy. Los (i decyzje Hitlera) sprawił jednak, iż te małe dwuosobowe maszyny, uzbrojone jedynie w dwa karabiny maszynowe, musiały zostać wykorzystane w walce.

Pierwszy debiut bojowy Panzer I miał miejsce w Hiszpanii podczas tamtejszej wojny domowej. Walki z sowieckimi T-26 uzbrojonymi w działo 45 mm szybko przekonały Niemców, że Panzer I nie ma czego szukać na współczesnym polu walki. Nie było ich jednak czym zastąpić, więc PzKpfw I dalej funkcjonowały w niemieckich siłach zbrojnych, a pancerniacy i konstruktorzy próbowali wycisnąć z nich tyle, ile się dało. Na ich bazie powstały więc niszczyciele czołgów, pojazdy sanitarne i amunicyjne, wozy zabezpieczenia technicznego, saperskie, nauki jazdy i inne. Jedne sprawowały się lepiej, drugie gorzej, ale żaden z nich nie dorównał konstruktorską śmiałością i ekstrawagancją modelowi F.

U źródeł tej wersji Panzer I leżała chęć stworzenia niewielkiego, lecz silnie opancerzonego pojazdu bezpośredniego wsparcia piechoty. Taki twór musiał być odporny nie tylko na ogień ręcznej broni przeciwpancernej piechoty, ale również na bliskie eksplozje pocisków artyleryjskich i ostrzał z lekkich dział przeciwpancernych. Aby spełnić te wymagania, Panzer I musiał przejść jednak gruntowną metamorfozę.

Jej rezultatem okazał się PzKpfw I Ausf F. Z oryginalnej konstrukcji z początku lat trzydziestych nie pozostało praktycznie nic. Ten „Mały Tygrys” ważył 21 ton, przez co przy wersji A o masie 5,4 ton (prawie czterokrotny wzrost!) prezentował się niezwykle okazale. Za zwiększenie masy i wymiarów odpowiadało przede wszystkim wzmocnione opancerzenie o grubości 80 mm, dające odczuwalną różnicę w poziomie ochrony załogi w porównaniu do 13 mm pancerza PzKpfw I Ausf A. Co ciekawe, uzbrojenie pojazdu nadal stanowiły dwa karabiny maszynowe 7,92 mm, choć zasilane z magazynków MG-13 zastąpiono MG-34 korzystającymi z taśm amunicyjnych.

Choć zamówienie złożono już w grudniu 1939 roku, pierwsze egzemplarze wyprodukowano dopiero w kwietniu 1942 roku. W tym czasie pojazd z tak słabym uzbrojeniem był już niepotrzebny, a samą produkcję przerwano po powstaniu zaledwie 30 egzemplarzy. PzKpfw I Ausf F stał się więc ciekawym, lecz przede wszystkim teoretycznym przykładem pancernego przybierania na masie podczas II wojny światowej.

T28 Super Heavy Tank – gigant zza oceanu

Wujek Sam nie spieszył się ani na pierwszą, ani na drugą wojnę światową. Potrzeba było dopiero japońskiego ataku na Pearl Harbor (7 grudnia 1941) oraz wypowiedzenia wojny USA przez III Rzeszę i Włochy (11 grudnia), by Amerykanie aktywnie wkroczyli do walki przeciwko państwom Osi.

Pierwsze produkty amerykańskiego przemysłu pancernego, mówiąc bardzo dyplomatycznie, nie zachwycały. Potrzeba było całych lat zbierania doświadczeń, często za cenę krwi, zanim na front trafiły pierwsze czołgi made in USA zdolne do walki z najcięższymi konstrukcjami ich nieprzyjaciół. Jaskrawą ilustracją opisywanego problemu jest tu historia pierwszych amerykańskich czołgów ciężkich M26 Pershing. Pierwszy transport tych pojazdów dotarł do Antwerpii w styczniu 1945 roku, a w działaniach bojowych wzięło udział zaledwie 20 sztuk. Choć wozy te przybyły zbyt późno, by wywrzeć większy wpływ na przebieg wojny, Amerykanie pracowali przez dłuższy czas nad jeszcze potężniejszymi (i w rezultacie bardziej spóźnionymi) konstrukcjami.

We wrześniu 1943 roku w USA rozpoczęto projektowanie nowego pojazdu pancernego, mającego w zamierzeniu służyć do czołowego ataku na fortyfikacje wroga. Taki wóz musiał mieć potężne opancerzenie i odpowiednie uzbrojenie, gwarantujące możliwość penetracji celu. W tej sytuacji nie dziwi więc, że dwa pierwsze prototypy pojawiły się dopiero we wrześniu 1945 roku.

Rezultatem tych prac okazał się pojazd wymykający się popularnym schematom nazewniczym. Nowa konstrukcja miała działo osadzone w kadłubie, więc w zasadzie powinniśmy nazwać ją działem samobieżnym. Sami Amerykanie również nie okazali się pomocni, określając swój nowy wóz najpierw jako T28 Super Heavy Tank, by następnie zmienić nazwę na 105 mm Gun Motor Carriage T95, tylko po to, by w 1946 roku zmienić nazwę na Super Heavy Tank T28.

Niezależnie od nazwy, T28/T95 był bezsprzecznie zawodnikiem wagi ciężkiej. Ważył ok. 86 ton, zostawiając podobną konstrukcyjnie konkurencję daleko w tyle. Brytyjski Tortoise ważył ok. 79 ton, a niemiecki Jagdtiger mógł się poszczycić „zaledwie” ok. 71 tonami. Amerykański pretendent górował nad resztą również grubością pancerza, sięgającą 300 mm grubości. T28/T95 ustępował za to Niemcowi pod względem kalibru głównego uzbrojenia (105 mm kontra 128 mm), deklasując jednak równocześnie Brytyjczyka z jego działem 94 mm.

Najbardziej niezwykłą cechą T28/T95 był jednak jego system jezdny. Z racji znacznej masy, pojazd wyposażono w aż cztery niezależne zestawy jezdne (zawieszenie + gąsienica), po 2 z każdej strony. Żeby ułatwić transport tego kolosa, zewnętrzne zestawy można było odłączyć wraz z częścią pancerza, zmniejszając równocześnie wagę i szerokość wozu.

Historia T28/T95 okazała się bardzo krótka. Pojazd pojawił się po prostu zbyt późno, by wziąć udział w walkach przeciwko Niemcom czy Japończykom. Nie był też potrzebny w ewentualnym starciu z ZSRS, jako że przyszłością amerykańskich wojsk pancernych stali się „potomkowie” M26. T28/T95 okazały się więc po prostu zbędne. Jeden z prototypów spłonął podczas testów, drugi trafił do muzeum, a cały projekt zawieszono w październiku 1947 roku.

Semovente M41M da 90/53 – spóźniony szermierz

Ostatni pojazd w niniejszym zestawieniu nie jest czołgiem, lecz konstrukcją stworzoną do ich unicestwiania. Semovente M41M da 90/53 to jeden z najbardziej zapomnianych niszczycieli czołgów II wojny światowej, wyprodukowany przez państwo niekojarzone zazwyczaj z produkcją broni pancernej – Włochy.

Historia włoskiej broni pancernej w II wojnie światowej jest kręta jak górskie drogi na półwyspie Apenińskim. Duce, rządzący niepodzielnie krajem od lat 20. XX wieku, miał co prawda wielkie ambicje militarne, jednak włoski przemysł nigdy nie potrafił dać armii odpowiednich narzędzi do ich spełnienia.

Włoskie wojska pancerne przez długi czas musiały zadowalać się tankietkami czy czołgami lekkimi o dyskusyjnej (i malejącej z czasem) przydatności bojowej. Jak się wydaje, dopiero bolesne lekcje otrzymane od Brytyjczyków w Afryce Północnej skłoniły Włochów do poważniejszego podejścia do czołgów jako takich. Jednak to nie Synowie Albionu najbardziej wpłynęli na rozwój włoskiej broni pancernej.

W czerwcu 1941 roku rozpoczęła się inwazja Osi na ZSRS. W składzie wojsk atakujących znajdował się również Corpo di spedizione italiano in Russia, czyli włoski korpus ekspedycyjny w Rosji. Pierwsze spotkania z sowiecką bronią pancerną, a w szczególności z nowszymi konstrukcjami, przekonały Włochów o pilnej konieczności modernizacji własnych sił zbrojnych. Nowa broń była „na wczoraj”, więc postawiono – siłą rzeczy – na kreatywną improwizację.

Prace nad nowym włoskim niszczycielem czołgów rozpoczęto już w grudniu 1941 roku. W kwestii uzbrojenia postawiono na znakomitą włoską armatę przeciwlotniczą 90/53 mod. 1939 kalibru 90 mm, porównywalną ze słynnymi niemieckimi „acht koma acht” kalibru 88 mm. Biorąc pod uwagę realia epoki, działo to pozwalało na zniszczenie każdego czołgu wroga z rozsądnej odległości. Większym problemem okazało się znalezienie podwozia o odpowiedniej nośności i mobilności. Zdecydowano się na wykorzystanie zmodyfikowanego podwozia czołgu M14/41.

Pierwsze testy prototypu odbyły się 5 marca 1942 roku. Jak było do przewidzenia, działo sprawowało się doskonale pod względem zasięgu i penetracji, jednak cała konstrukcja obarczona była licznymi wadami. Przede wszystkim duże działo ledwo mieściło się na (i tak przedłużonym o 17 cm) podwoziu czołgu średniego. Z powodu ciasnoty prowadzenie ognia możliwe było dopiero po zatrzymaniu wozu, a podręczny zapas amunicji wynosił zaledwie 8 naboi, co wymusiło przypisanie do każdego działa osobnego samobieżnego transportera amunicyjnego. Problem stanowiła także masa samej broni, wywierająca negatywny wpływ na mobilność pojazdu.

Powyższe mankamenty wpłynęły na podjęcie decyzji o zredukowaniu zamówienia z planowanych 90 do 30 sztuk, wyprodukowanych do końca kwietnia 1942 roku. Ani jedna sztuka Semovente M41M da 90/53 nie trafiła jednak na front wschodni.

16 grudnia 1942 10° Raggruppamento Artiglieria Controcarro, wyposażony w 24 pojazdy Semovente M41M da 90/53, przybył na Sycylię. Zamiast walczyć na rosyjskich stepach, nowe niszczyciele czołgów miały wspierać obronę wyspy przed przewidywanym alianckim desantem. Kiedy ten nastąpił 10 lipca 1943 roku, dostały w końcu szansę na wejście do prawdziwej akcji bojowej.

Niestety, ich kariera frontowa była bardzo krótka. Słabo opancerzone pojazdy były łatwym celem dla alianckiej artylerii, groźnej nie tylko dla samych niszczycieli, ale przede wszystkim dla załóg dział i żołnierzy obsługujących transportery amunicyjne. W krótkim czasie 10° Raggruppamento stracił 14 niszczycieli. Do początku sierpnia dotrwały zaledwie dwa pojazdy wycofane do Messyny, nie przedstawiające jednak większej wartości bojowej z racji wyczerpania amunicji. Nie ewakuowano ich na kontynent.

Do dziś przetrwało jedno działo Semovente M41M da 90/53, zachowane w USA. To jeden z dwóch egzemplarzy zdobytych przez Amerykanów na Sycylii. Dzięki temu pamięć o tej ciekawej włoskiej maszynie bojowej żyje do dziś.

Podsumowanie

Powyższe zestawienie ma charakter czysto subiektywny, selektywny i – co oczywiste – niepełny. Każdy z wymienionych pojazdów jest jednak na swój sposób niezwykły w swej klasie lub z uwagi na realia epoki. TOG II to imponujący w swej bezmyślności przykład uporczywego podążania dawno wygasłą ścieżką rozwoju broni pancernej. KW-2 z kolei był w swoim czasie prawdziwym stalowym gigantem, wyznacznikiem nowego kierunku w rozwoju czołgów, który okazał się jednak ślepą uliczką. Los PzKpfw I Ausf F stanowi za to historyczną przestrogę, ważną także dla dzisiejszych konstruktorów: to, czego potrzebujesz dziś, nie zawsze jest tym, czego będziesz potrzebował jutro.

Dwa pozostałe pojazdy również nie znalazły się tu przypadkowo. T28/T95 jest wyrazem gigantomanii końca wojny, zasługującym na wspomnienie bardziej od powszechnie znanych konstrukcji niemieckich. Zamykające artykuł działo samobieżne Semovente M41M da 90/53 to nieme świadectwo improwizacji czasu wojny, konstrukcji tworzonych pod presją czasu i przy ograniczonych zasobach materiałowych.

Całą piątkę łączy jeszcze jedno – ich moment chwały nigdy nie nadszedł. Proces stworzenia tych maszyn rozpoczęto w określonym celu i zgodnie z wymogami chwili, kiedy jednak idee stojące za ich powstaniem doczekały się urzeczywistnienia, okazało się, że efekty prac konstruktorów nie są już potrzebne. Przyczyna była jedna – zweryfikowanie początkowych założeń przez czas i zmienne realia wojny. Opisana piątka odeszła w zapomnienie prawie zaraz po swych narodzinach. Choćby z tego powodu warto o nich przypomnieć od czasu do czasu w inny sposób niż na łamach komiksów czy w świecie wirtualnych gier.

Bibliografia

• Cesare Falessi, Benedetto Pafi, Veicoli da combattimento dell’esercito italiano dal 1939 al 1945, Interama, Bologna 1976.
• David Fletcher, British battle tanks. British-made tanks of world war II, Osprey Publishing, Oxford 2017.
• Leland Ness, World War II tanks and fighting vehicles. The complete guide, HarperCollins, London 2002.
• Nicola Pignato, Italian armored vehicles of World War Two, Squadron Signal Publications, Carrollton 2004.
• Peter Chamberlain, Chris Ellis, British and American tanks of world war II. The complete illustrated history of British, American and Commonwealth tanks, gun motor carriages and special purpose vehicles 1939–1945, Arco Publishing Co., New York 1969.
• Steven J. Zaloga, James Grandsen, Soviet heavy tanks, Osprey, London 1981.
• Tim Bean, Will Fowler, Russian tanks of world war II. Stalin’s armoured might, MBI Publishing Company – Motorbooks International, Saint Paul, Minnesota 2002.