Cechą charakterystyczną wielu dawnych map są znajdujące się na nich wizerunki różnych niebezpiecznych dla człowieka potworów i mitycznych istot. Jakie fikcyjne stworzenia umieszczali kartografowie na swoich dziełach i dlaczego?

Legendarne stwory rysowane były na średniowiecznych i nowożytnych mapach przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, wielu ludzi faktycznie wierzyło w ich istnienie. Kartografowie zbierali informacje na ich temat ze źródeł starożytnych i średniowiecznych, a także z relacji osób, które twierdziły, że widziały te potwory na własne oczy. Świadkom mogły w tym „pomóc” ich własna wyobraźnia, słaba widoczność podczas zdarzenia, a także zasłyszane wcześniej opowieści i legendy.

Drugim powodem była po prostu chęć przyozdobienia mapy. Istoty te umieszczano wówczas na jej marginesach albo na nieznanych obszarach (łac. terra incognita), by nie pozostały one puste – zapełnianie powierzchni całego dzieła w sztuce nie było niczym niezwykłym, zwano je po łacinie horror vacui, czyli „lęk przed pustką”.

Węże morskie

Do najsłynniejszych potworów żyjących w ludzkiej wyobraźni należały niewątpliwie węże morskie. Jako przykład jednego z nich można podać Jormunganda z mitologii nordyckiej, który miał być tak długi, że okalał cały zamieszkały przez ludzi świat, czyli Midgard. Na przestrzeni setek lat powstało wiele relacji o tego typu stworach, widywanych zarówno na pełnym morzu, jak i blisko wybrzeży.

Nie jest zatem zaskoczeniem, że umieszczano węże morskie na dawnych dziełach kartograficznych, m.in. na słynnej „Mapie morskiej z opisaniem ziem północnych” (łac. Carta Marina et descriptio septentrionalium terrarum) wydanej po raz pierwszy w 1539 roku, autorstwa szwedzkiego duchownego i pisarza Olausa Magnusa. Jest to piękna mapa obejmująca m.in. Skandynawię, Islandię i południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, ozdobiona licznymi mitycznymi istotami żyjącymi przede wszystkim w Morzu Północnym i Morzu Norweskim.

Co ciekawe, Olaus Magnus napisał także książkę pt. „Historia północnych ludów” (łac. Historia de gentibus septentrionalibus) wydaną w 1555 roku, której spora część poświęcona została różnym potworom, w tym również wężom morskim. Oto jej fragment:

Ci, którzy zajmują się handlem u wybrzeży Norwegii i łowią tam ryby twierdzą zgodnie, że występuje na tym obszarze pewien potwór wzbudzający podziw. Jest ogromnym wężem, na długość dwustu lub więcej stóp [ok. 60 metrów], dwadzieścia stóp obwodu, przebywa często na skałach i w jaskiniach morskich blisko Bergen. W czasie pogodnych letnich nocy wychodzi z jaskiń i atakuje bydło, owce i świnie, podczas gdy w morzu żywi się polipami, rakami i krabami. Z szyi zwisają mu włosy długości kubita [ok. 0,5 metra], ma ostre łuski ciemnego koloru i oczy barwy czerwonego ognia. Napada na statki, wznosi się do góry jak kolumna, porywa ludzi i zjada. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy na tronie następują gwałtowne zmiany; umrze władca, albo zostanie skazany na banicję, lub kiedy wybucha wojna.

Szwedzki duchowny przy tworzeniu swoich dzieł czerpał informacje ze źródeł starożytnych i późniejszych, a także ze skandynawskiego folkloru, relacji współczesnych mu żeglarzy i własnych obserwacji.

Czy węże morskie mają swój pierwowzór w świecie rzeczywistym? Być może część osób, która twierdziła, że widziała tego typu stwory, tak naprawdę miała okazję ujrzeć wstęgora królewskiego – wąską wężopodobną rybę, której długość może podobno przekroczyć 10 metrów. Jest to gatunek o bardzo szerokim zasięgu geograficznym, jednak rzadko spotykany, ponieważ żyje z reguły na głębokości poniżej 20 metrów. Czasem jednak wypływa na powierzchnię; niekiedy znajdywane są też martwe osobniki wyrzucone na brzeg.

Wstęgor królewski porusza się falistymi, wężowatymi ruchami, co zbliża go niewątpliwie do interesującego nas mitycznego stworzenia – posiada nawet grzywę. Pierwszy raz zwierzę to zostało naukowo opisane w drugiej połowie XVIII wieku. Innymi rybami, które mogły przyczynić się do powstania różnych relacji na temat węży morskich, były zapewne również dużo mniejsze od wstęgora węgorze.

Inne wodne potwory

Poza ogromnymi wężami morza i oceany miało zamieszkiwać bardzo wiele różnych potworów. Część z nich była po prostu fikcyjnymi odpowiednikami zwierząt żyjących na lądzie. Do tych występujących na mapach można zaliczyć m.in. krowę morską i konia morskiego. Nie do końca wiadomo, co było inspiracją dla tzw. świni morskiej obecnej w obu dziełach Olausa Mangusa. Według szwedzkiego duchownego jedna z nich miała zostać odnaleziona na brzegu Morza Północnego w 1537 roku:

Miała głowę wieprza, ogromną potylicę, cztery smocze łapy, dwoje oczu od strony lędźwi, a trzecie w brzuchu, zwrócone w stronę pępka, a z tyłu rozwidlający się ogon, podobny do ogona zwykłej ryby. W tym czasie ogłoszono w Rzymie i opublikowano drukiem wytłumaczenie znaczenia poszczególnych części ciała tej bestii, kończąc stwierdzeniem, że niemal wszyscy heretycy prowadzą życie podobne do świń. Krzywizna, której nie ma na czole, lecz jest na potylicy zwierzęcia, oznacza wypaczenie prawdy; oczy od strony lędźwi i na brzuchu są pełne skandalów, a więc zostaną wydarte; smocze nogi oznaczają cztery uczucia i cztery niecne czyny śmiertelnych, wywodzące się z czterech stron złego świata.

Interesujący wygląd miały także starożytne syreny (gr. Seirēn, łac. Siren). Choć pierwotnie w mitologii greckiej przedstawiane były jako hybryda człowieka (a konkretnie kobiety) i ptaka (ten wizerunek zapewne został przeniesiony potem na harpie), to obecnie bardziej popularne wydaje się ich późniejsze wyobrażenie, występujące także w mitologii rzymskiej, jako pół ryby, pół kobiety. Syreny miały wabić żeglarzy swym śpiewem i pożerać ich. W swej wodnej wersji zostały one uwiecznione m.in. na mapie Ameryki Diego Gutiérreza z ok. 1562 roku, w pobliżu zachodniego wybrzeża Patagonii.

Jak już wspomniałem wcześniej, za potwory brano także niektóre prawdziwe zwierzęta, bardzo słabo wówczas znane. Ich opisy i ilustracje powstawały zazwyczaj nie na podstawie bezpośrednich relacji, lecz zasłyszanych opowieści (stąd sporo przekłamań, zwłaszcza w odniesieniu do wielkości tych stworzeń). Zaliczyć do nich można np. morsy – które według Olausa Magnusa miały być ogromnymi rybami wielkości słonia z głową wołu – a także „jednorożce morskie”, czyli narwale błękitne, oraz płaszczki.

To samo dotyczyło ze zrozumiałych względów również wielorybów. Na „Mapie morskiej…” widoczna jest m.in. balena (łac. ballaena – „wieloryb”), którą atakuje orka (podpisana jako orcha). Faktycznie orki mogą polować na znacznie większe od siebie walenie, w tym na płetwale błękitne (Balaenoptera musculus). Olaus Magnus w pobliżu Skandynawii umieścił także ogromnego i niebezpiecznego dla żeglarzy ziphiusa (gr. Xiphos – rodzaj miecza), o sowiej głowie i grzbiecie przypominającym ostrze. Nazwa ta przylgnęła później do wieloryba zwanego zyfią gęsiogłową (Ziphius cavirostris), osiągającego 7 metrów długości i ważącego do 3 ton, opisanego naukowo po raz pierwszy dopiero na początku XIX wieku.

Co ciekawe, według dawnych wierzeń niektóre z wielorybów miały imitować po częściowym wynurzeniu małe wyspy, na co nabierali się niektórzy żeglarze. Tak pisał o tzw. „wielorybie wyspowym” Olaus Magnus:

Powierzchnia skóry wieloryba jest podobna do piasku wyrzuconego z morza na brzeg. Dlatego gdy wieloryb wynurzy grzbiet ponad morskie fale, żeglarze sądzą niekiedy, że jest to wyspa. Próbują do niej przybić, schodzą na nią, wbijają pale do przymocowania statku, rozpalają ogień do gotowania żywności, dopóki wieloryb, czując ogień, nie zanurzy się, a stojący na jego grzbiecie nie zawsze mogą ujść cało i chwycić się liny, przymocowanej do statku.

Szwedzki duchowny zamieścił w swojej książce jedną z opowieści związaną ze spotkaniem tego osobliwego zwierzęcia. Człowiekiem, który się na niego natknął podczas rejsu po Atlantyku w poszukiwaniu Ziemi Obiecanej, miał być św. Brendan (V–VI w. n.e.), irlandzki mnich, żeglarz i podróżnik.

Choć wieloryby oczywiście nie były tak ogromne, jak sugerowałyby to niektóre źródła historyczne, to bez wątpienia mogą wywrzeć wrażenie swoimi rozmiarami. Do największych z nich należy obecnie wspomiany wyżej płetwal błękitny, którego długość może dochodzić aż do 33 metrów, a masa do 190 ton. Opisany naukowo został pod koniec XVII wieku.

Z innych morskich stworzeń, które pobudzały lub mogły pobudzać ludzką wyobraźnię do wymyślania kolejnych potworów, można wymienić m.in. delfiny, rekiny (zwłaszcza rekiny wielorybie i długoszpary – oba gatunki mogą osiągać ponad 10 metrów długości), a także kałamarnice olbrzymie, które stanowią zapewne źródło legend i opowiadań o krakenie.

Ludzie bez głowy i inne kurioza

Wśród pisarzy i kartografów dość sporą popularnością cieszyły się również różnego rodzaju fantastyczne istoty żyjące na lądzie. Do ciekawszych z nich należą niewątpliwie Blemmjowie, czyli ludzie bez głowy, których oczy, usta i nos umieszczone były przeważnie na klatce piersiowej. Ich nazwa pochodzi być może od jednego z nomadycznych plemion nubijskich (łac. Blemmyae). Według innego przypuszczenia określenie tego ludu ma swoje źródło w greckim słowie blépo – „patrzę”.

O Blemmjach wspominał już rzymski historyk Pliniusz Starszy (I w. n.e.) w swym dziele pt. „Historia naturalna” (łac. Naturalis historia), lokując ich w Afryce. W okolicy Górnego Nilu umiejscawia ich m.in. tzw. mapa z Hereford (ok. 1300 r.) i mapa Andreasa Walspergera (ok. 1448 r.). Oprócz tego ludzie bez głowy mieli żyć w Indiach (mapa Andrea Bianco z 1436 roku), a w epoce wielkich odkryć geograficznych także w północno-wschodniej części Ameryki Południowej (mapa Gujany Jodocusa Hondiusa z 1599 roku).

Blemmjowie, podobnie jak wiele innych fikcyjnych ludów, zostali umieszczeni w Liber Chronicarum Hartmanna Schedla z 1493 roku, znanej w Polsce m.in. jako „Kronika świata” lub „Kronika norymberska”. Książka ta przedstawia chrześcijańską wersję historii świata (od jego stworzenia aż do czasów, w których dzieło to zostało opublikowane), czerpiąc informacje ze źródeł starożytnych i średniowiecznych.

Wizerunki istot podobnych do ludzi, rzekomo zamieszkujących nasz świat, bez podpisów, znalazły się na lewym marginesie mapy umieszczonej w kronice, a także na jej rewersie. Z tych ciekawszych i słynniejszych, poza Blemmjami, wymienić można Cynocefali, czyli Psiogłowych, i Monopodów, tzn. Jednonogów, bardzo szybkich i silnych, którzy latem odpoczywać mieli w cieniu własnej, ogromnej stopy (ci ostatni zostali również uwiecznieni na mapie z Hereford). Obie grupy znane były starożytnym Grekom, którzy sądzili, że zamieszkują one m.in. Indie.

Warto dodać, że również franciszkanin C. de Bridia (XIII w.), prawdopodobnie Polak, zamieścił w swej pracy pt. „Historia Tatarów” opisy powyższych dwóch grup istot. Dzieło to duchowny sporządził podczas pobytu na obszarach Europy Wschodniej kontrolowanej wówczas przez Mongołów (1246–1247). Tak dla przykładu mieli według niego wyglądać Psiogłowi:

Mają nogi wołów od kostki w dół, głowę człowieka od potylicy aż do uszu, twarz natomiast zupełnie jak pies i dlatego nazywani są od [tej] zdeformowanej części. Wymawiają oni dwa słowa, a trzecie wyszczekują i dlatego również mogą być zwani psami. Żyją zaś w lasach, a w biegu są dość prędcy.

Wygląd Psiogłowych mógł być inspirowany wizerunkami i opisami części egipskich bogów, w tym Anubisa, którzy przedstawiani byli właśnie z głową psa. Z kolei od Psiogłowych może pochodzić znany z wielu mitów i legend wilkołak (o tych istotach pisał zarówno Pliniusz Starszy, jak i Olaus Magnus, choć przynajmniej pierwszy z nich nie wierzył w ich istnienie).

Krasnoludy grenlandzkie i giganci patagońscy

Do innych fikcyjnych ludów (nieuwzględnionych w „Kronice świata”) należą chociażby pochodzące z mitologii nordyckiej i germańskiej krasnoludy (norw. dverg), których przedstawiciel uwieczniony został na skrawku Grenlandii znajdującej się na „Mapie morskiej…” Olausa Magnusa. Ich obecny wizerunek – m.in. niski wzrost, długa broda – bardzo popularny we współczesnej fantastyce dzięki twórczości Johna Ronalda Reuela Tolkiena – pochodzi z XIII wieku naszej ery.

Ciekawymi istotami humanoidalnymi występującymi w utworach kartograficznych są również olbrzymy. Żyły one w ludzkiej wyobraźni już w starożytności, czego dowodzą m.in. greckie mity i Biblia. Na nowożytnych mapach zaistniały dzięki dość interesującej relacji Antonia Pigafetty, uczestnika wyprawy Ferdynanda Magellana naokoło świata, któremu udało się powrócić do Europy. Podróżnicy mieli odkryć plemię wielkoludów podczas postoju w południowo-wschodniej części Ameryki Południowej, od marca do sierpnia 1520 roku. Pigafetta tak opisał spotkanie z pierwszym ich przedstawicielem:

Był tak ogromnego wzrostu, że sięgaliśmy mu ledwie do pasa. A jak pięknie był zbudowany! Twarz miał szeroką, obwiedzioną czerwoną farbą, wokół oczu żółte obwódki, a na policzkach wymalowane dwa serca. Jego pozbawiona włosów głowa była pomalowana na biało.

Po bliższym poznaniu olbrzymów żeglarz stwierdził ponadto:

Nie mają oni domów, tylko szałasy z tych samych skór zwierzęcych, w które się odziewają. Prowadzą życie wędrowane i przenoszą swoje szałasy z miejsca na miejsce tak samo jak Cyganie. Odżywiają się surowym mięsem; jedzą także słodkie korzenie, które nazywają „capae”.

Według Pigafetty Magellan nazwać miał napotkanych gigantów Patagonami. Od tego określenia pochodzi z kolei nazwa zamieszkałej przez nich rzekomo krainy – Patagonii. Etymologia słowa „Patagon” jest niejasna, być może pochodzi ono od portugalskiego pata de cão, co oznacza „łapę psa” (mieszkańcy tamtych obszarów mieli chodzić w obuwiu wykonanym ze skóry gwanaków andyjskich).

Tak czy inaczej niektórzy kartografowie zaczęli umieszczać na swoich mapach wyobrażenia przedstawicieli tego fikcyjnego ludu, a ich ziemie niekiedy określano po łacinie jako regio gigantum, czyli „kraina olbrzymów” (np. na mapie Ameryki Diego Gutiérreza z ok. 1562 roku).

W epoce nowożytnej pojawiło się jeszcze przynajmniej kilka późniejszych relacji Europejczyków o patagońskich olbrzymach, których wzrost miał dochodzić nawet do 3,7 metra. Obecnie przyjmuje się, że podróżnicy mogli mieć na myśli jedno z rdzennych plemion tamtego obszaru, najpewniej Tehuelczów, którzy faktycznie byli wówczas wyżsi od przeciętnych białych ludzi – według bardziej wiarygodnych źródeł mogli mierzyć ok. 180-185 cm.

Potwory latające

Do stworów występujących w wierzeniach wielu kultur na całym świecie, począwszy od starożytności, zaliczają się smoki. Ich wyobrażenia były bardzo różne, choć można wyróżnić pewne cechy wspólne: przede wszystkim posiadały one wężopodobne ciało pokryte łuskami i cztery łapy z pazurami.

Począwszy od średniowiecza, zwłaszcza w kulturze Zachodu, smoki często przedstawiane były również ze skrzydłami – w takiej formie pojawiają się niekiedy na dawnych mapach, m.in. na mapie z Ebstorf (XIII w. lub później), gdzie umieszczone zostały w południowej części Afryki. Warto zauważyć, że jest to najstarsze znane wyobrażenie tych istot na utworze kartograficznym. Smok, lub inny bardzo podobny stwór, znajduje się również na „Mapie morskiej…” Olausa Magnusa, w północnej części Skandynawii. Inspiracją do wymyślenia tych potworów mogły być np. szczątki dinozaurów albo też żyjące obecnie zwierzęta, jak węże, aligatory czy warany.

Stworzeniami zbliżonymi pod względem wyglądu do smoków, choć z reguły mniejszymi i bliżej związanymi z kogutami, są bazyliszki (gr. basiliskos – „mały król”), które posiadać miały śmiercionośne spojrzenie. Przedstawiciel tego fikcyjnego gatunku umieszczony został na mapie południowej części Afryki Lorenza Friesa z 1541 roku (łac. Tabula noua partis Africae).

Kres potworów

Pod koniec epoki nowożytnej powoli zaczęto odchodzić od umieszczania legendarnych istot na mapach. Powodem tego był m.in. fakt, że dzięki rozwojowi nauki i szkolnictwa, a także coraz powszechniejszemu dostępowi do wiedzy, ludzie przestawali wierzyć w potwory. Zaczynało też brakować „białych plam”, na których mityczne stworzenia mogłyby pełnić funkcję ozdobników. Zmieniły się ponadto konwencje dotyczące dzieł kartograficznych.

Wiele ze wspomnianych przeze mnie w tym artykule istot zadomowiło się za to w kulturze masowej, zwłaszcza w dziełach zaliczanych do fantastyki. Dawne mapy pozostały zaś pięknymi dziełami sztuki i stanowią ważne świadectwo swych czasów.

Bibliografia

• C. de Bridia, Historia Tatarów, [w:] Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, red. Jerzy Strzelczyk, Poznań 1993, s. 233–267.
• Edward Brooke-Hitching, Atlas lądów niebyłych. Największe mity, zmyślenia i pomyłki kartografów, Rebis, Poznań 2017.
• Olaus Magnus, Historia ludów Północy, wydawca Henryk Pietruszczak, Zgorzelec 2015.
• Antonio Pigafetta, Relacja z wyprawy Magellana dookoła świata, Novus Orbis, Gdańsk 1992.
• Pliniusz, Historia naturalna (wybór), t. 1–2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.