Na początku 2016 roku władze Poznania zapowiedziały, że w dokończenie prac związanych z odbudową Kopca Wolności nad Jeziorem Maltańskim, tak aby obiekt gotowy był na uroczyste obchody 100. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Czas to najwyższy, bo działania zmierzające do odtworzenia kopca trwają już grubo ponad 40 lat, podczas gdy w trudnych czasach po odzyskaniu niepodległości z jego usypaniem uporano się w 3 lata.

Kopiec Wolności – widok z lotu ptaka
Podwaliny Kopca Wolności 

Kopiec Wolności miał stanowić dominantę Parku Narodowego nad Maltą, którego utworzenie planowano jeszcze w latach pierwszej wojny światowej, gdy nikt nie spodziewał się nadejścia niepodległości. Spirytus movens tego projektu był ksiądz kanonik Stanisław Łukomski, który w 1916 roku przybył z Koźmina do Poznania i pragnął w stolicy Wielkopolski zrealizować zamierzenia, które w odpowiednio mniejszej skali przeprowadził w swoim miasteczku parafialnym. O powodach, jakie sprawiły, że postanowiono podjąć trud zbudowania wielkiego parku rekreacyjnego nad Jeziorem Maltańskim, opowiadał podczas uroczystości wkopania kamienia węgielnego pod wznoszony Kopiec Wolności w dniu 3 maja 1919 roku:

Jak cała nasza narodowa i społeczna praca, tak i podjęcie usiłowań około stworzenia niniejszego dzieła opierało się na silnej wierze w zmartwychwstanie naszego narodu. W roku 1917 były Niemcy jeszcze silne, jeszcze się jutrzenka niedalekiej swobody nie była zarysowała dość jasno na firmamencie dziejowym, a mimo to rozumieliśmy, że trzeba nam poczynić przygotowania do odrodzenia narodowego. Myśl założenia parku polskiego zawdzięczamy dzieciom naszym polskim. Patrząc bowiem na ich upośledzenie i prześladowanie w szkole i poza szkołą, w obawie o wykrzywienie ich ducha narodowego i obniżenie siły zdrowotnej, postanowiliśmy otoczyć je opieką, skupić je z dala od groźnego oka władz nienawistnych, budzić w nich narodowe ideały, wzmacniać organizm i tym wszystkim wychować je na dzielnych ludzi i Polaków. Wyprowadziliśmy je więc tutaj do tego lasku, tutaj budziliśmy w ich sercach miłość do ojczyzny, uczyliśmy je pieśni polskich, a równocześnie wśród gier i ćwiczeń wzmacnialiśmy ich organizm. Okazała się atoli potrzeba tworzenia odpowiedniejszych boisk i wzniesienia dachu ku ochronie przeciw słocie, ku temu należało nabyć cośkolwiek terenu na własność. Nie mając po temu środków, pragnęliśmy nabyć chociażby 2 morgi tylko. Tymczasem Bóg tak pokierował, że z tych dwóch morgów zrobiło się dwieście, na których mają się wznieść urządzenia dorównujące podobnym, a stworzonym przez społeczeństwa najbogatsze.

Ksiądz Stanisław Łukomski skromnie pominął swoją rolę w nabyciu terenów nad Maltą, a jego rola była kluczowa, on to bowiem – jako przewodniczący rady nadzorczej Księgarni i Drukarni św. Wojciecha sp. z o. o. oraz posiadacz 1/3 udziałów w tym przedsiębiorstwie – doprowadził do nabycia przez tę spółkę kilkudziesięciu hektarów terenu, a jako kanonik katedry poznańskiej nakłonił archidiecezję do finansowego wsparcia tego projektu, co umożliwiło zgromadzenie potrzebnych środków. Projekt Parku Narodowego na Malcie przygotował inż. Adam Ballenstaedt, który zaplanował wzniesienie na tych terenach szeregu obiektów rekreacyjnych: boisk, sal gimnastycznych, sztucznego stawu, który zimą byłby lodowiskiem, teatru letniego i zimowego, zaplecza sanitarnego, a wreszcie kilkunastu domów wypoczynkowych przeznaczonych dla robotników i młodzieży. Zwieńczeniem tego narodowego kompleksu rekreacyjnego miał być Kopiec Wolności, który pierwotnie nazwany został Kopcem Zmartwychwstania.

Kopiec Wolności
Źródło inspiracji 

Idea usypania w Poznaniu kopca nawiązywała do podobnych inicjatyw znanych z innych miast. Szczególnym punktem odniesienia były Kopce: Wandy, Kraka i Kościuszki w Krakowie, a także Kopiec Unii Lubelskiej we Lwowie. Uroczystość inauguracji sypania poznańskiego kopca zaplanowano na dzień 3 maja 1919 roku, czyli w rocznicę uchwalenia konstytucji 1791 roku. Sprawująca wówczas władzę w Poznaniu Naczelna Rada Ludowa, której prezydentem był Jarogniew Drwęski, jako pierwsza instytucja w Rzeczpospolitej ogłosiła 3 maja świętem narodowym i dniem wolnym od pracy.

Wspomnienia z inauguracji 

W całodniowych uroczystościach brały udział władze miejskie, wojskowe oraz kościelne z prymasem Edmundem Dalborem, a także przedstawiciele rządu i sejmu Rzeczpospolitej. Najważniejszym punktem uroczystości było wmurowanie aktu erekcyjnego pod wznoszony Kopiec Wolności. W miedzianej puszcze zamurowany został akt erekcyjny, w którym napisano:

Pokoleniu dzisiejszemu ku radości i pożytkowi a wiekom potomnym ku zbudowaniu.

Działo się Roku Pańskiego Tysięcznego Dziewięćsetnego Dziewiętnastego dnia 3 maja za czasów wielkiej wojny światowej, w której sprawiedliwość Boża pomściła zbrodnie na Polsce przez mocarstwa pruskie, austriackie i rosyjskie w wieku osiemnastym dokonane. Po rozgromieniu sromotnym państw tych Polska zmartwychwstała, a syny jej walczą na wszystkich kresach przeciw oddziałom łupieżców z tychże państw do kraju polskiego się wdzierającym.

Wielkopolska, oswobodzona spod jarzma pruskiego przez żołnierza polskiego, tworzy rządy tymczasowe, śle swe syny na obronę Lwowa przeciw hajdamakom, na obronę Wilna przeciw hordom bolszewickim, odbudowuje szkolnictwo polskie, otwiera Wszechnicę Piastowską i wyczekuje ostatecznego złączenia się z całą Polską.

Wielkopolska, ta kolebka narodu polskiego, półtora wieku nękana, pragnąc upamiętnić i uświetnić całego narodu odrodzenie za naczelnictwem Józefa Piłsudskiego a rządów Sejmu Ustawodawczego w Warszawie oraz Rady Ministrów pod prezydenturą Ignacego Paderewskiego, tymczasowych rządów dzielnicowych NRL w Poznaniu i jej komisarzy […], za panowania Papieża Benedykta XV i Prymasa Polskiego Arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego Edmunda Dalbora, zakłada w Poznaniu „Park Narodowy”, a w nim ten oto sypie „Kopiec Zmartwychwstania”, jako pomnik Bożej Opatrzności i nieśmiertelności narodu polskiego, Bogu na chwałę, a narodowi polskiemu na chlubę.

Najważniejsze cele rozpoczynanego projektu dobitnie przypomniał główny inicjator tego projektu ksiądz Stanisław Łukomski, który powiedział:

Dzisiaj wobec przedstawicieli całej Polski i w dniu tym uroczystym 3 Maja kładziemy podwaliny do tego dzieła, a równocześnie rozpoczynamy w obliczu tych dziesiątek tysięcy ludu zebranego sypanie kopca „Zmartwychwstania”. Niech on będzie widomym znakiem ogromu naszej radości i upamiętnieniem tego pierwszego dnia 3 Maja, który święcimy jako wolni Polacy, niech będzie w długie wieki po nas idącym pokoleniom upamiętnieniem strzeżenia tej budującej się Polski do ostatniego wysiłku, niech stercząc ponad Poznaniem i tą kolebką ojczyzny naszej będzie jej okiem strażniczem przeciw nieprzyjaciołom.

Po uroczystościach rozpoczęło się sypanie kopca. Akcja zaplanowana była iście po poznańsku, a zaangażowanie ogromnych rzesz społeczeństwa zostało właściwie ukierunkowane. Prace prowadzono codziennie pomiędzy godziną 14.00 a 18.00, nadzorowane były przez upoważnione do tego osoby, na miejscu zaś zgromadzono sprzęt (taczki, wiadra, łopaty, itp.), który udostępniano przybywającym osobom, pragnącym mieć swój udział w sypaniu Kopca Wolności. Nad Maltę ciągnęły tłumy pojedynczych poznaniaków, a także zorganizowane grupy harcerzy, członków związków, towarzystw i stowarzyszeń. Entuzjazm i zaangażowanie społeczeństwa było tak wielkie, że często brakowało sprzętu dla wszystkich, którzy chcieli włączyć się w działania.

Źródło finansowania i dane szczegółowe obiektu

Budowa finansowana była z dobrowolnych datków pozyskiwanych przez sprzedaż pocztówek-cegiełek przedstawiających kopiec oraz projekt Parku Narodowego, organizowane były specjalne kwesty na ten cel, fundusze asygnowały także władze miejskie. Budowa Kopca Wolności trwała przez trzy lata, brali w niej udział nie tylko mieszkańcy Poznania i Wielkopolski, ale także goście z innych regionów Polski. Ostatecznie usypany pomnik miał podstawę o średnicy 90 m, wznosił się na wysokość 94 metrów n.p.m., co oznaczało, że górował o 17 metrów nad poziom drogi prowadzącej na Kobylepole (obecnie ul. Baraniaka), a 34 metry ponad dolinę Cybiny. Sypanie Kopca Wolności zakończone zostało w 1922 roku, a na jego szczyt prowadziła ścieżka -ślimacznica dwuipółkrotnie okrążająca to sztuczne wzniesienie.

Rys historyczny – trudne dzieje Kopca 

Niemieckie władze okupacyjne, które we wrześniu 1939 roku opanowały Wielkopolskę, nie przejmowały się stosunkami własnościowymi w tzw. Kraju Warty i zagospodarowywały tereny w taki sposób, jaki był im wygodny. W Poznaniu funkcjonowała tzw. komisja pomnikowa, która na posiedzeniu w dniu 28 czerwca 1942 roku podjęła decyzję, aby w monumentalnej formie uczcić pamięć „męczenników” – Volksdeutschów, którzy w pierwszych dniach wojny ponieśli śmierć z rąk Polaków. Wybór padł na Kopiec Wolności, który postanowiono przekształcić w niemieckie mauzoleum, do którego przeniesione miały zostać groby z ewangelickiego cmentarza św. Łukasza u zbiegu dzisiejszych ulic Grunwaldzkiej i Reymonta. Po wizji lokalnej postanowiono, że na kopcu umieszczone zostaną tablice upamiętniające zamordowanych Niemców, a zwieńczeniem jego szczyt będzie monumentalny pomnik. Ostatecznie jednak władze okupacyjne uznały, że Kopiec Wolności zbyt silnie związany jest z polskimi tradycjami i trudno będzie tak radykalnie zmienić jego charakter. Odstąpiono od pomysłu przekształcenia go, a zdecydowano się na zniwelowanie tego pomnika polskiej niepodległości. Ziemię z rozbieranego Kopca Wolności zwożono zainstalowaną w tym celu kolejką wąskotorową. Prace te wykonywane były przez żydowskich robotników przymusowych, jeńców wojennych oraz zaangażowanych do tego polskich mieszkańców Poznania.

Po wojnie kilkakrotnie podejmowano próby działań zmierzających do odtworzenia Kopca Wolności, jednak nie miały one większego oddźwięku i szans na zrealizowanie. Inicjatywy te wypływały ze środowisk związanych z Towarzystwem Miłośników Miasta Poznania, Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym oraz kombatanckich. Sytuacja polityczna zmieniła się w czasie karnawału Solidarności, kiedy możliwe stało się upamiętnianie w przestrzeni publicznej ważnych wydarzeń o charakterze narodowym czy religijnym.

W dniu 5 listopada 1981 roku działacz PTTK Mieczysław Duralski zwrócił się do Wojewódzkiej Komisji Krajoznawczej PTTK z wnioskiem by podjęto starania o przywrócenie Poznaniowi jednego z pomników zniszczonych przez Niemców w okresie okupacji, a mianowicie Kopca Wolności, usypanego przez społeczeństwo na Malcie. W uzasadnieniu napisał, że wszystkie pomniki zniszczone w czasie okupacji, a nawiązujące do historii i tradycji naszego Narodu powinny być odbudowane […] przywrócenie Poznaniowi Kopca Wolności jest nie tylko wskazane, ale i realne. Wniosek ten poparty został przez WKK PTTK, która już 11 listopada w piśmie do Zarządu Głównego PTTK apelowała: Włączenie sił Towarzystwa do działań w tym kierunku, zaangażowanie naszych sił społecznych do pracy przy usypaniu nowego kopca, będzie godnym PTTK działaniem na rzecz zachowania pamiątek narodowych i narodowej tradycji. Zarząd Główny PTTK jeszcze tego samego dnia podjął uchwałę o wszczęciu działań w celu przywrócenia Poznaniowi Kopca Wolności.

Zebranie organizacyjne, na którym powołany miał zostać komitet odbudowy, zaplanowane zostało na 27 grudnia 1981 roku – rozesłano nawet zaproszenia – do spotkania jednak nie doszło w związku z wprowadzeniem stanu wojennego. Ostatecznie Społeczny Komitet Odbudowy Kopca Wolności ukonstytuował się w dniu 17 maja 1984 roku, a jego zebranie założycielskie miało miejsce w Sali Malinowej Pałacu Mielżyńskich, w którym mieścił się wówczas Dom Turysty i Zarząd Wojewódzki PTTK. Działaczom udało się doprowadzić do uwzględnienia Kopca Wolności w planie miejscowym opracowanym dla terenów maltańskich. Główny architekt Malty Klemens Mikuła zaplanował nowy kopiec tak, aby jego podstawa łączyła się z podstawą wzgórza usypywanego dla potrzeb trasy narciarskiej i toru saneczkowego. To sprawiło, że prace związane z odbudową Kopca Wolności rozpoczęły się już w latach osiemdziesiątych. Pomimo rozlicznych działań podejmowanych przez SKOKW, głęboki kryzys, w jakim znalazło się państwo w latach osiemdziesiątych, nie pozwolił na szersze rozwinięcie działań. Ostateczny kres położyło im rozwiązanie w 1991 roku Zarządu Wojewódzkiego PTTK, który wspierał i koordynował działalność społecznego komitetu.

Szczęściem dla idei odbudowy Kopca Wolności okazał się fakt organizacji w Poznaniu w 1990 roku Mistrzostw Świata w kajakarstwie, które zorganizowano na Jeziorze Maltańskim. W ramach przygotowań do tej imprezy przeprowadzono gigantyczne prace wokół Malty, powstał nowoczesny tor kajakowy, hotel, zaplecze techniczne, infrastruktura sportowa i rekreacyjna oraz – co szczególnie istotne – trybuna dla publiczności oraz stok narciarski i tor saneczkowy. Powstanie tych trzech ostatnich obiektów wymagało uformowania wzgórza ziemnego, z którego wyrasta także Kopiec Wolności. Gdy zakończono prace nad tą częścią kompleksu maltańskiego, stok narciarski wznosił się na wysokość 96 m. n.p.m., tor saneczkowy na 89 m. n.p.m. (osiągnęły swoje zaplanowane wysokości). Kopiec Wolności usypany został zaś do poziomu 90 m. n.p.m., podczas gdy projekt zakładał, że wyniesiony zostanie do wysokości 118 m. n.p.m.

Kolejny etap w działaniach zmierzających do restytucji Kopca Wolności w Poznaniu otwarty został w dniu 18 października 2005 roku, kiedy to w położonym nad Jeziorem Maltańskim hotelu Park odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia Kopiec Wolności w Poznaniu. Sformułowano wówczas deklarację ideową, w której napisano, że kopiec ma być pomnikiem najszerzej rozumianej wolności człowieka, wolności narodu, wolności myśli; miejscem spotkań ludzi świadomych potrzeby wolności; promieniejącym na Polskę, Europę i Świat pomnikiem – symbolem podstawowej wartości ludzkiej, jaką jest wolność; ale także marką turystyczną Poznania, odpowiednikiem Statuy Wolności w Nowym Jorku i innych symboli wolności na świecie. Wskazano także na jego walory estetyczne, oczekując, że będzie piękną budowlą ziemną, kolejnym symbolem architektonicznym naszego miasta oraz celem odwiedzin turystów, miejscem kultowym i magicznym. Podkreślono też jego znaczenie dla regionu pisząc, że będzie dziełem poznaniaków; przedmiotem ich dumy i materialnym dowodem pozytywnego pragmatyzmu, a także pomnikiem drogi ku wolności w Wielkopolsce.

Prawie sto lat po tym, gdy idea powstania Parku Narodowego na Malcie zrodziła się w głowach ówczesnych mieszkańców Poznania, jawi się perspektywa dokończenia ich dzieła. Co więcej istnieje szansa, że wzniesienie Kopca Wolności stanie się zwieńczeniem idei, która przyświecała inicjatorom tego projektu już u jego zarania. Ksiądz Stanisław Łukomski i współpracujące z nim osoby pragnęły wszak stworzyć Park Narodowy na Malcie, który byłby miejscem uprawiania sportu, rekreacji, aktywnego i zdrowego spędzania czasu na świeżym powietrzu. W okresie międzywojennym projekt ten nie został zrealizowany, udało się jedynie usypać Kopiec Wolności i krótko przed wybuchem II wojny światowej wznieść pomnik harcerzy.

Obecnie Malta jest wielkim kompleksem sportowo-rekreacyjnym z urządzeniami sportowymi i rekreacyjnymi o jakich nawet nie marzyli projektodawcy parku Narodowego na Malcie. Niedawno udało się dokończyć odbudowę pomnika harcerzy, który powstał tuż przed wybuchem wojny. Wszystko wskazuje na to, że Kopiec Wolności, od którego przed 100 laty rozpoczęło się przekształcanie podmokłych obszarów nad Maltą w tereny rekreacyjne, już za kilka lat, stanie się zwieńczeniem tego procesu.

Źródło: Fundacja Kochania Poznania: „Kopiec Wolności”.

Bibliografia

  1. Stefan Anioła, Jerzy Bogucki, Marek Furmanowski, Kopiec Wolności w Poznaniu jako symbol niepodległości, Warszawa-Poznań 1992.
  2. Stefan Anioła, Kopiec Wolności w Poznaniu, „Wielkopolska”, 1983, 2.
  3. Stefan Anioła, Odbudowa Kopca Wolności w Poznaniu, „Wielkopolska”, cz.1, 1986, 13; cz. 2, 1987, 14.
  4. Szczęsny Dettloff, Jak i czym zamierzał okupant „zdobić” Poznań, „Kronika Miasta Poznania”, 1946/1.
  5. Janisław Osięgłowski, Niezrealizowane przedsięwzięcie – Park Narodowy na Malcie [w:] W dawnym Poznaniu, Gniezno-Poznań 1995, s. 54-55.

Netografia

  1. epoznan.pl
  2. gloswielkopolski.pl
  3. kopiecwolnosci.poznan.pl
  4. pl.wikipedia.org

Fotografia

  1. poznan.wikia.com/wiki/
  2. kogis.pl/oferta/atrakcje_dla_dzieci/letni_tor_saneczkowy_malta_w_poznaniu/

 Materiał opublikowany w ramach współpracy z Fundacją Kochania Poznania.

 

 

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!