Nowożytny dwór królewski był podstawową instytucją polityczną państwa – centrum sprawowania władzy, a zarazem źródłem prestiżu i wyznacznikiem rozwoju sztuki, mody, obyczajów oraz wychowania. Jak wypadały dworskie obyczaje francuskie czy hiszpańskie w porównaniu z Polskimi?

Geneza dworu monarszego i etykiety dworskiej sięga wczesnych czasów starożytnych. Od tamtego czasu dwór nieustannie ewoluował, zachowując jednak swój zasadniczy charakter – ośrodka władzy zwierzchniej nad poddanymi. W średniowieczu ceremoniał dworski miał wiele wspólnego z kościelnym, a w zasadzie liturgicznym, co przejawiało się nie tylko w formie celebrowania świąt i ważnych wydarzeń, ale także w ich treści oraz ubiorze władcy.

W okresie renesansu forma ta zaczęła tracić na znaczeniu. Ceremoniał dworski stał się bardziej świecki, a przy boku króla coraz większą rolę zaczęli odgrywać urzędnicy państwowi. Idealny grunt pod dworską celebrę stworzył barok – pełen teatralnych gestów, patosu, pompy i bogatej architektury. To w połączeniu ze zwykłą ludzką próżnością, przejawiającą się w chęci wywyższenia się ponad innych, tworzyło instrument władzy.

Etykieta po habsbursku

Najbardziej rozbudowany ceremoniał dworski w nowożytnej Europie miała Hiszpania. Prawdziwym mistrzem ceremonii dworskich był cesarz Karol V z dynastii Habsburgów, który połączył pod swym berłem rozległe posiadłości dynastii w Europie oraz w Nowym Świecie. Wychował się na dworze książąt Burgundii, na pograniczu Francji i Rzeczy, który słynął ze sztywnej etykiety.

Cesarz wzbogacił ją o nowe, jeszcze bardziej rygorystyczne elementy. Każda czynność na dworze była dokładnie opisana. Do dzisiaj zachowały się 54 regulaminy hiszpańskiej etykiety dworskiej. Dla porównania polskie nie zachowały się wcale, gdyż nigdy ich nie spisywano, a opierano się zamiast tego na zwyczajach i zawodnej ludzkiej pamięci.

„Żaden władca nie żyje tak, jak król Hiszpanii. Wszystkie jego czynności i zatrudnienia są zawsze jednakowe i odbywają się trybem tak jednostajnym, że wie o, co będzie robił minuta po minucie do końca życia” – notował francuski podróżnik Bertaud. Aż dwie godziny trwało poranne ubieranie króla w grobowej ciszy przy obecności książąt krwi oraz grandów. Posiłki spożywał król bez rodziny, towarzyszyli mu w nich tylko aposendador, prałat, ochmistrz, krajczy, podstoli i podczaszy, a ponadto lekarz, woźny królewski, dwóch heroldów oraz kamerdyner. Każdy posiłek i napitek był podawany królowi na kolanach z dbałością o najmniejszy szczegół.

Przez cały dzień dwór liczący 2 tys. osób był pogrążony w ciszy. Monarcha w zasadzie nie mówił, a jednie szeptał, ruszając wargami. Nie wykonywał żadnych zbędnych ruchów, stojąc jak posąg. W tym skomplikowanym mechanizmie każdy znał swoje miejsce. Nawet najmniejszy gest króla czy królowej nosił znamiona teatralności. Przed pójściem spać królowa zawsze o 21.00 była rozbierana przez dwórki, które zdejmowały z niej każdy element garderoby, a następnie zanosiły na rękach do łóżka. Nawet rodzenie dzieci nie odbywało się prywatnie, lecz publicznie.

Pycha i wyniosłość kontra szlachecka wolność

Tyrania etykiety – byśmy powiedzieli. A jednak opinie o hiszpańskim ceremoniale dworskim były podzielone. Nawet wśród Polaków, tak ceniących sobie wolność. Stefan Pac, towarzyszący królewiczowi Władysławowi w podróży po krajach zachodnioeuropejskich, miał jednoznacznie negatywne zdanie o hiszpańskiej etykiecie, która rozpanoszyła się po innych dworach: brukselskim, wiedeńskim, neapolskim czy papieskim w Rzymie. „Nie masz nic jedno próżny wiatr, którym ich król hiszpański nadyma, chcąc ich tym pociągnąć do wiernego poddaństwa”. Polski szlachcic uważał, że dworska etykieta, pełna pozornych łask (np. widok ubierającego się króla) to niewolniczy system, mający na celu utrzymanie arystokracji w ryzach.

Magnat Jakub Sobieski, ojciec Jana III, nie miał już tak jednoznacznej opinii. Jego zdaniem wszyscy „tytulanci i panowie przy dworze mieszkają, umyślnie chce ich tak mieć w kupie hiszpańska rada, żeby oddzielnie o jakich buntach i fakcyjach nie myśleli”. Dalej autor przytomnie dodał: „to dziwna rzecz, że choć tam jest absolutum dominium, królowie nic nie czynią tam bez rady, ani się bez niej na żaden list publiczny nie podpisują i sine consilio ani się tkną in publiccis negotiis”.

W 1586 roku marszałek wielki koronny Andrzej Opaliński radził synowi Piotrowi, aby ten przypatrywał się etykiecie i organizacji hiszpańskiego dworu oraz takim elementom, jak „gwardyje na dole i na górze, posługa przy komorze, frekwencja ludzi obecnych, w tym obcych. Posłowie cudzoziemscy. Spraw przez dzień rozdzielenie. Odprawa ludzi. Sądy. Posługa do stołu, stajnie. Wychowanie i opatrywanie dworu”.

Byli i tacy, którzy wyjechali z Polski do Madrytu. Jednym z nich był Stanisław Fogelweder, który podkreślał, że tamtejszy dwór był wielki niczym labirynt, w związku z czym potrzeba było kilku lat na przypatrzenie się wszystkim tamtejszym zwyczajom.

Mieszane uczucia wśród polskich delegatów wzbudził również wiedeński dwór Habsburgów w czasie wizyty Władysława IV u cesarza w 1638 roku. Sobieski z goryczą pisał:

Król Jegomość stał w pokojach ledajakich, ledajako starym obyczajem obitych […] cesarzowa nie zeszła przeciw królestwu na dół, ale u pierwszego wierzchniego stopnia schodów stała. Witaliśmy ją wszyscy całując w rękę, ale ona dosyć nas hiszpańską pychą przyjmowała, albowiem stała jak wryta i nie patrząc na nas żadnego rzutu, ani głową nawet samą nie ruszyła. Zaprawdę zdało mi się, żem znowu Osmana cesarza tureckiego zastał, bo ten także czynił.

Dwórki z fraucymeru cesarzowej Marii Anny odmawiały nawet podania prawej ręki żonom senatorów. Pycha i wyniosłość to częste słowa, które padają pod adresem Habsburgów w pamiętniku Sobieskiego.

Podczas tej samej wizyty polska królowa Cecylia Renata (także Habsburżanka) wszystkich senatorów oraz ich żony witała i żegnała ukłonem oraz powstaniem z krzesła. Nie usiadła, dopóki senatorki same nie usiadły. Zdumionej cesarzowej powiedziała: „taki jest szacunek senatorów i ich małżonek dla króla i dla mnie, że choć cieszą się wolnością, okazują swym panom najwyższą cześć. Wzajemnie my z królem ceniąc sobie ich posłuszeństwo, darzymy ich naszą miłością i nie okazujemy im wyniosłości”. Słowa te musiały wprawić panią wiedeńskiego dworu w osłupienie. Nie było końca zdumienia i zazdrości wiedeńskich dworzan na widok tak diametralnie odmiennej etykiety.

Pojawia się w tym miejscu jednak pytanie: dlaczego para cesarska podeszła tak lekceważąco do polskich gości? Czy wynikało to z samej sztywnej etykiety? Tylko po części. Powodów było bowiem kilka, w tym to, że król polski był monarchą elekcyjnym, a nie dziedzicznym, choć blisko spokrewnionym z cesarzem. W ten sposób Ferdynand III okazywał także dezaprobatę dla mediacyjnych ambicji Władysława IV w czasie trwającej wówczas wojny trzydziestoletniej.

Gdyby król Polski miał do dyspozycji trzydziestotysięczną armię gotową do ingerencji w konflikt, cesarz z pewnością potraktowałby go inaczej. To z kolei pokazuje, jak wiele znaczyły gesty w ówczesnej polityce. Boleśnie przekonał się o tym także Jan III Sobieski podczas spotkania z Leopoldem I po bitwie pod Wiedniem. Ten głośny incydent, związany ze zlekceważeniem przez cesarza królewicza Jakuba, był wyrazem braku akceptacji Habsburgów dla dynastycznych ambicji Sobieskich oraz jednoznacznym sprzeciwem wobec propozycji ożenku Jakuba z córką Leopolda.

„Przeklęta franczyzna”

Moda na francuską etykietę oraz modę dworską pojawiła się w drugiej połowie XVII wieku. Jeszcze na początku tego stulecia Henryk IV obchodził się bez licznego dworu „w pokoju swym przy ubieraniu i rozbieraniu się niewielkich używa ceremonii ani żadnych pomp”. 50 lat później podanie Ludwikowi XIV świecznika przed snem było już największym zaszczytem, a nawet uczestniczenie w załatwianiu przez króla jego potrzeb fizjologicznych było dużym wyróżnieniem.

Liczący 10 tys. osób dwór w Wersalu przyćmił madrycki Escorial. Francuska moda i język szturmem wdarły się na europejskie dwory, choć pewne fascynacje tamtejszymi zwyczajami były obserwowane już wcześniej – w Polsce już za Zygmunta III. Niemniej prawdziwy boom na Francję pojawił się nad Wisłą wraz z przyjazdem Ludwiki Marii, żony Władysława IV, a później również Jana Kazimierza. Już widok jej „odważnie” ubranych dwórek, z dekoltami i odsłoniętymi ramionami, budził zgrozę wśród szlacheckich tradycjonalistów. Nie bez powodu Jan Chryzostom Pasek, będąc na sejmie w 1661 roku, pisał z niesmakiem:

to taką mieli Francuzowie w Polsce powagę za Ludwiki, że im pozwalano, co tylko zamyśleli. Przyszedłszy na pałac do pokojów królewskich rzadko obaczyć było czuprynę, tylko łby jako pudła największe, aż jasność okien zasłoniły. W tych tedy okazjach widząc niektórzy, sarkali na to, że się tak dwór polski rozmiłował w tym narodzie i już ministrowie podrygali na śpiew koguta.

Francuzi, co zrozumiałe, nie bardzo orientowali się w polskim ustroju oraz odmiennych zwyczajach, z czego wynikały niekiedy pewne nieporozumienia. Kiedy ks. Janusz Radziwiłł oraz marszałek Zygmunt Myszkowski odwiedzili nad Sekwaną Karola de Nevers, doszło do ciekawej sytuacji:

prosił ich książę de Nerves i u stołu swego chciał posadzić wpierw książęcie Radziwiłła Janusza, że to książęta Rzeszy, a potem p. marszałka Zygmunta Myszkowskiego, marszałka wielkiego koronnego. Ozwał się z tem zaraz ks. Radziwiłł, iż u nas w Polsce i Litwie równi będąc każdemu szlachcicowi książęta tylko tytułu zażywają tego, ale stąd inszych żadnych większych prerogatyw nie mają. Jam jest podczaszym Wielkiego Księstwa Litewskiego i jestem z stanu rycerskiego, jp. marszałek jest z stanu senatorskiego, jest i urzędnikiem koronnym i senatorem zarazem, zaczem zawsze pierwej siada niż ja, i w Polsce i tu tak siadać ma.

Przy czym Radziwiłł mówiąc o „stanach” nie miał na myśli pozycji społecznej, ale stan polityczny (sejmujący). Czy Francuz zrozumiał ten przekaz, należy wątpić.

Etykieta po sarmacku

Wspomniany Sobieski, opisując spotkanie Władysława IV z Ferdynandem III, zauważył, że cesarz usiadł po prawej stronie i wymusił na królu zajęcia niższego miejsca. Jednakże Sobieski nie odbierał tego jako upokorzenia polskiego króla, lecz kolejny dowód na niemieckie barbarzyństwo. Pomimo tego, że polski ceremoniał oraz etykieta dworska nie były tak rozbudowane, senatorowie potrafili upomnieć się o należny królowi szacunek. O ten aspekt dbał głównie magister dworu wszystkiego królewskiego – marszałek wielki i nadworny.

O właściwe zachowanie w obecności majestatu dbali także inni urzędnicy i dygnitarze, a także senatorowie duchowni i świeccy, a zwłaszcza prymas, będący zazwyczaj koronatorem. Będący w opozycji magnaci także starali się oddawać władcy należne pokłony, aby nie zostać posądzonymi o działanie wprost na szkodę tronu. Jeśli znaleźli się w królewskiej niełasce, najczęściej omijali dwór szerokim łukiem. Nie przyjeżdżali nawet na sejmy, aby nie drażnić króla swoją obecnością.

Brak regulaminu dworskiego przysparzał jednak poważne problemy. I tak w czasach Władysława IV nie pamiętano, jak przebiegał hołd księcia pruskiego, więc zwrócono się do Hohenzollernów o opis tego wydarzenia. Gdyby tego było mało, nie pamiętano nawet przebiegu elekcji, gdyż Zygmunt III panował 45 lat. W 1634 roku podczas negocjacji z Rosjanami okazało się, że zgubiono dyplom elekcyjny Władysława na tron moskiewski.

Na dworze w czasie audiencji obcych posłów brakowało niekiedy odpowiedniej liczby senatorów oraz urzędników, co było postrzegane jako oznaka słabości. Zwłaszcza w oczach posłów ze wschodu (Moskwa, Tatarzy), którzy lubowali się w przepychu. Na co dzień przy królu „mieszkało” niewielu panów. Stanowiło to wyraźną różnicę w porównaniu do dworu madryckiego czy paryskiego i było to logiczną konsekwencją odmiennych systemów ustrojowych.

Jak zauważył nuncjusz Honorat Visconti:

co się tyczy dworu krótko powiem, że nie widzę w nim żadnego podobieństwa do dworu, bo mało kto się tam krząta koło osoby królewskiej. Składa się ze szlachty krajowej, która darmo służy, oczekując wakansów, a jako król teraźniejszy nie bardzo dba o liczną kompanię, żeby nie mieć subiekcji i żyć swobodnie. Kiedy szlachta zjedzie na sejm lub z innej okazyi, wtedy dopiero robi się hucznie na dworze; kto go wtedy widzi ma się na co napatrzeć. Polacy lubią bowiem pokazać się z wielkim przepychem i są z niemałym uszanowaniem dla króla.

Z tej relacji płyną dwa ważne wnioski. Król polski czerpał autorytet z bycia pierwszym stanem sejmującym, „głową” Rzeczypospolitej, a szlachta nie otrzymywała pensji, czyli nie była, jak w przypadku Francji czy Hiszpanii, typową warstwą urzędniczą opłacaną przez dwór. Nie oznacza to bynajmniej, że polski król był uważany za biedaka. Wręcz przeciwnie, obcokrajowcy z podziwem odnosili się do polskiego ceremoniału dworskiego, który świecił jednak pełnym blaskiem dopiero w czasie uroczystości państwowych. Król nie przejmował się zbytnio, jeśli witając gościa wyszedł o jedną komnatę za daleko czy pierwszy zdjął czapkę.

W czasie pobytu na dworze w Brukseli królewicz Władysław wzniósł toast za zdrowie urzędnika infantki, co wzbudziło wielkie zdziwienie, królewicz był wszakże wyższego stanu. Tym, co zwaliło dworzan brukselskich z nóg, był fakt, że chociaż dla syna Zygmunta III nakryto oddzielny stół, „widząc to królewicz rozkazał, abyśmy wszyscy razem z nim jedli u stołu. Osłupiał hrabia, tym bardziej gdy i jego samego przymuszano sieść do stołu Królewica. A gdyśmy mu powiedzieli, że to nam i z samym królem wolno czynić, zdrętwiał zupełnie”.

Wizyta dostojnego Polaka musiała na długo pozostać zapamiętana w Brukseli, z uszczerbkiem dla zdrowia psychicznego lokalnych grandów. Hierarchia zajmowana podczas spotkań była bowiem niezwykle ważna. Spory między urzędnikami o coraz to wyższe krzesło przy królewskim boku często prowadziły do waśni w całej Europie.

W Polsce rywalizacja zaczynała się już na szczeblu lokalnym (sejmik), a kończyła w senacie. Przykładowo ulubieniec Władysława IV Adam Kazanowski pożyczył raz laskę marszałkowską i wymachiwał nią przed dworzanami, udając marszałka. O miejsca kłóciły się i białogłowy, odsuwając sobie nawet krzesła, co nieraz kończyło się bolesnym upadkiem na posadzkę.

Wbrew jednak pozorom polski dwór miał wiele wspólnego ze swoimi odpowiednikami na Zachodzie kontynentu. I tu, i tam podobny był poziom kultury umysłowej i materialnej. W XVI wieku dwór krakowski przewyższał nawet pod pewnymi względami inne dwory europejskie, np. wyposażeniem głównej rezydencji królewskiej.

Zarówno w Warszawie, jak i w Berlinie, Pradze czy Paryżu prowadzono mecenat artystyczny, fundowano rezydencje, kościoły i zakony. Otaczano opieką naukę, kulturę, chętnie słuchano muzyki. Organizowano teatr i operę – polscy królowie byli tutaj w europejskiej czołówce. Zamawiano dzieła historiograficzne, sprawdzano malarzy i rzeźbiarzy. Nieco inna była skala tych przedsięwzięć, ale kierunki te same.

Rzeczpospolita nie tylko chłonęła obce wzory, ale także eksportowała własne. Przebiegiem polskich ceremonii interesowali się w XVI i na początku XVII wieku Duńczycy, Szwedzi i Brandenburczycy. W 1588 roku do polskiego króla napisali urzędnicy z Kopenhagi z prośbą o przesłanie relacji z pogrzebu Stefana Batorego.

Warto także podkreślić, że opisy polskich uroczystości były chętnie drukowane w obcych językach i rozsyłane po Europie, co było celowym zabiegiem propagandowym. Do legendy przeszły polska delegacja wysłana do Paryża po Henryka Walezego czy wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu. Polacy wzbudzali nie tylko zachwyt bogatymi strojami, ale także wysokim poziomem wykształcenia, zwłaszcza znajomością łaciny.

***

Niestety, z biegiem lat pozycja dworu polskiego malała, zarówno w oczach rodzimej szlachty, jak i w opinii reszty Europy. Kiedy na Zachodzie kontynentu rósł prestiż monarchii, w Rzeczypospolitej następował szybki spadek jej autorytetu. Pod koniec lat 60. XVII wieku niezadowolony poseł miał czelność powiedzieć do Jana Kazimierza, aby ten wracał na pokoje królewskie! Jeszcze w czasach Zygmunta III było to nie do pomyślenia. Historycy wciąż jednak badają przyczyny tego procesu.

Bibliografia

• Urszula Augustyniak, Europejskie wzorce kultury dworskiej w realiach Rzeczypospolitej 1 połowy XVII wieku – propozycje badawcze, [w:] Barok w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur, red. Janusz Pelc, Krzysztof Mrowcewicz, Marek. Prejs, Instytut Literatury Polskiej, Warszawa 2000, s. 195–224.
• Taż, Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, Semper, Warszawa 1999.
• Juliusz Chrościcki, Dwór królewski a problematyka mecenatu polskich Wazów, [w:] Narodziny stolicy. Warszawa w latach 1596–1668. Katalog wystawy 9 IX–31 XII 1996, red. Przemysław Mrozowski i Marek Wrede, Arx Regia. Wydawnictwo Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1997, s. 93–100.
• Władysław Czapliński, Na dworze króla Władysława IV, Książka i Wiedza, Warszawa 1959.
• Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w dniach 2-5 kwietnia 2001, red. Ryszard Skowron, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2003.
• Bożena Fabiani, Życie codzienne na Zamku Królewskim w epoce Wazów, Volumen, Warszawa 1996.
• Taż, Warszawski dwór Ludwiki Marii, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976.
• Marek Hryniewicz, Na dworze Króla-Słońce, WSiP, Warszawa 1990.
• Czesław Lechicki, Mecenat Zygmunta III i życie umysłowe na jego dworze, Instytut Popierania Nauki, Warszawa 1932.
• Jerzy Lileyko, Regalia polskie, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987.
• Piotr Maciejewski, Ceremoniał dyplomatyczny na dworze angielskim w negocjacjach z Rzecząpospolitą w XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica” 79 (2005), s. 7–26.
• Antoni Mączak, Rządzący i rządzeni, Państowywy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
• Edward Opaliński, Postawa szlachty polskiej wobec osoby królewskiej jako instytucji w latach 1587–1648. Próba postawienia problematyki, „Kwartalnik Historyczny”, r. XC (1983), z. 4, s. 791–808.
• Theatrum ceremoniale na dworze książąt i królów polskich, red. Mariusz Markiewicz, Ryszard. Skowron, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 1999.
• Marek Wrede, Rozbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie przez Zygmunta III, Arx Regia. Wydawnictwo Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 2013.