Powiedzenia z ich programów cytowane są przez kolejne pokolenia Polaków: „bez kozery powiem pińćset”, „Piosenka jest dobra na wszystko”, „Nie bądź pan rura i nie pękaj!”. Polska była najweselszym barakiem w obozie socjalistycznym, a wynikało to w głównej mierze z działalności kabaretów.

Peerelowskie kabarety miały swoich przedwojennych przodków. Polacy śmiali się jeszcze przed nastaniem niepodległości: w Warszawie na występach kabaretu Momus (który zasłynął m.in. powiedzeniem: „Nie taki diabeł straszny, o ile bierze łapówki”), a w Krakowie w Jamie Michalika na programach „Zielonego Balonika”. Popularność satyrycznych teatrzyków sprawiła, że instytucje tego typu zaczęły pojawiać się w dużych i małych miastach. Tadeusz Boy-Żeleński skomentował to zresztą w piosence „Tryumfy polskiego kabaretu”:

„Opiewa dziś rytmicznie
Kabaret w Jaśle,
Że sznycle u poborców
Nie są na maśle;
Kabaret w Sędziszowie
Z estrady ci opowie,
Co z młodszym sędzią czyni
Pani radczyni”

A w przypisie do tego tekstu odnotował: „Ewangelia Zielonego Balonika obiegła cały kraj; wszędzie rozpleniły się kabarety: od stowarzyszeń robotniczych do artystycznych salonów, od stolic aż do głębokiej prowincji, gdzie zwykle kończyły się kwasami, ponieważ poruszały, nie zawsze dyskretnie, prywatne sprawy znanych figur w miasteczku”.

Sceny kabaretowe licznie powstawały także po odzyskaniu niepodległości. Te najsłynniejsze wówczas teatry satyryczne (jak chociażby „Qui pro Quo”, „Banda”, „Morskie Oko”) łączyły teksty znakomitych literatów (jak chociażby Juliana Tuwima) z talentem przedwojennych gwiazd, takich jak Adolf Dymsza, Eugeniusz Bodo czy Zula Pogorzelska.

Po II wojnie światowej Polska zaczęła podnosić się z gruzów, a wraz z nią – scena artystyczna. W Łodzi powstała „Syrena”, gdzie królował na scenie Adolf Dymsza, przypominając o przedwojennej świetności teatrów. Z kolei w listopadzie 1946 roku w Krakowie pojawił się kabaret „Siedem Kotów”, w którym teksty pisał Gałczyński, a w roli konferansjera pojawił się Jerzy Waldorff, który  sprzedał otrzymany od matki pierścionek z brylantem, aby scena mogła wystartować. Pierwszy program zatytułowany był „Trzy razy miau” i w zamierzeniu twórców miał być zabawną aluzją do referendum. Do tego wydarzenia nawiązywała postać Bęc-Walskiego, który deklarował:

Ja, proszę państwa, nic się nie bałem,
Trzy „nie” do urny pocztą posłałem
Znaczek na list go góry nogami
Ja nakleiłem rękawiczkami.

Krytycy byli podzieleni. Recenzent „Trybuny Robotniczej” zaznaczył, że program był „zadziwiająco nierówny”. Z kolei w „Dzienniku Polskim” odnotowano: „Nareszcie w Krakowie mamy dobry kabaret artystyczny. Od czasów „Zielonego Balonika” nie było u nas teatrzyku, który by z takim wdziękiem łączył wesołość i humor z wysokim poziomem literackim”.

Zadekretowanie socrealizmu w sztuce zastopowało rozwój sceny kabaretowej. W pełnej krasie twórcy kabaretu powrócili po 1956 roku. W tym roku powstał m.in. kabaret Wagabunda, który sięgał po teksty znanych autorów, jak Julian Tuwim czy Jan Brzechwa.

To idzie młodość!

W latach pięćdziesiątych kabaret stał się istotnym elementem kultury studenckiej. W 1954 roku Zbigniew Cybulski założył Teatr Bim Bom, którego zespół tworzyli studenci Politechniki Gdańskiej, Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku (w tym Jacek Federowicz) i Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie (m.in. Bogumił Kobiela). „Teatr Bim Bom to był wyłom w socrealizmie” – opowiadał po latach Jacek Federowicz. Nazwa – choć kojarząca się londyńskim zegarem – nawiązywała do tytułu piosenki, którą śpiewał Kubuś Puchatek

Do historii przeszedł program „Radość poważna”, który studenci zaprezentowali dokładnie 16 marca 1956 roku – w dniu pogrzebu Bieruta, a przy tekstach pomagał im wówczas sam Sławomir Mrożek. Widzowie obejrzeli spektakl, w którym biegali ludzie-koguty symbolizujący wytwory ustroju oraz „kataryniarze”, którzy wierzyli w zwycięstwo dobra ze złem. Twórcom przedstawienie to wydało się wówczas „szczytem poetyckiej finezji”, a recenzent „Szpilek” pytał: „Czyżby Gdańsk był jakimś wolnym miastem?”.

Warto zaznaczyć, że studenci z Bim Bom nie stronili od żartów także poza sceną. Pewnego razu, w ramach kawału, Bogumił Kobiela postanowił zorganizować wywiad z Cybulskiemu. Aktor miał stawić się na spotkanie z dziennikarzem o godzinie 6 rano. Gdy niewyspany dotarł na spotkanie, pierwsze pytanie, jakie usłyszał, brzmiało: „Co pan sądzi o sytuacji lewicującej młodzieży w Kostaryce?”. Przerażony Cybulski nie był w stanie odpowiedzieć, a kres nieudolnym próbom repliki położył dopiero śmiech jego kolegów.

Również warszawskie życie studenckie stało kabaretem. Od 1954 roku w stolicy funkcjonował popularny STS – czyli Studencki Teatr Satyryków, który nie bał się wytykać absurdów systemu. Przykładowo, scenka pt. „Statystyka” z 1962 roku punktowała zamiłowanie władz do liczb:

GEOGRAFIA – Na każdego Polaka przypada po 11 cm i 6 mm granicy państwowej, w tym 1 cm i 7 mm granicy morskiej.

BUDOWNICTWO – Co 213 lat Polakowi przybywa jedna izba mieszkalna.

TRANSPORT, ŁĄCZNOŚĆ – Przeciętny Polak podróżuje 38 razy w roku, z czego 27 razy koleją i 11 PKS-em. Raz na 10 lat Polak podróżuje statkiem rzecznym, raz na 500 lat samolotem, a raz na 2025 okrętem morskim.

STS funkcjonował do 1975 roku – został wówczas włączony do Teatru Rozmaitości. Z kolei w Poznaniu w połowie lat sześćdziesiątych na Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego i Sportu założono kabaret Klops, który później przekształcił się w Tey. Natomiast początków Elity należy szukać na Wydziałach Elektrycznym i Elektroniki Politechniki Wrocławskiej.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=7ymsgBAG8Ks[/youtube]

Właśnie leci kabarecik

Kabaretowych twórców Polacy mogli usłyszeć nie tylko podczas występów na żywo. Dużą popularnością cieszyła się audycja „Podwieczorek przy mikrofonie”. Pierwszy raz wyemitowano ją jeszcze przed wojną, w 1936 roku. Po 1945 roku próbowano wskrzesić formułę, ostatecznie udało się to jednak dopiero w roku 1958. W programie usłyszeć można było m.in. Hankę Bielicką, która wcielała się w Dziunię Petrusińską. Aktorka opowiadała o swojej postaci. „Portretuję statystyczną Polkę, która odznacza się sprytem, tupetem, dowcipem, często determinacją. Nigdy nie wyszydzam ułomności – wyśmiewam wady i przywary ludzkie, ale ciepło, z uczuciem”.

Chętnie także słuchano Studia 202, do którego emisji w latach siedemdziesiątych dołączyli artyści z kabaretu Elita. Od 1975 roku w eter puszczano audycję „Z pamiętnika młodej lekarki”, w której pani doktor (Ewa Szumańska) wydawała się w rozmowy ze swoim pacjentem (Janem Kaczmarkiem).

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=WrPRVw0hWV4[/youtube]

Również telewizja okazała się być znakomitym medium dla kabaretu. Od 16 października 1958 roku Telewizja Polska emitowała Kabaret Starszych Panów. Edward Dziewoński, który również pojawił się w programie, opowiadał:

Nikomu z nas, nawet przez sekundę, w trakcie tamtej – na żywo przecież – roboty w Kabarecie do głowy nie przyszło, że będziemy tyrali z taką przyjemnością do 1966 roku. Że tak nas będą pamiętać, a ja zostanę Kuszelasem. Już po kilku programach czuliśmy nieprzeciętną frajdę z tej roboty.

W latach siedemdziesiątych widzowie pierwszy raz mogli spotkać się na wizji z formułą Kabaretu Olgi Lipińskiej, który trafnie punktował narodowe przywary. Autorka odpowiedzialna była kolejno za: „Galux Show” (1970–1974) „Właśnie leci kabarecik” (1974–1977) i „Kurtyna w górę” (1977–1984). Była tytanem pracy: zdarzało jej się pracować na planie programu 16 godzin dziennie, a swoim aktorom powtarzała: „W kabarecie trzeba mieć talent, wdzięk, wiedzę i umiejętności”. Jej programy emitowane był również po 1989 roku.

Tanie dranie

O wartości polskiej sceny kabaretowej decydowali przede wszystkim niezwykli twórcy, którzy przez lata wypracowali swój charakterystyczny styl. Wojciech Młynarski opowiadał w 2012 roku o twórcy kabaretu „Dudek”:

Edward Dziewoński był klasycznym przykładem artysty – przedwojennego warszawskiego inteligenta. I dlatego nie wyobrażał sobie życia bez towarzyskich spotkań, bez wymiany myśli, dowcipów, bon motów. Jego sposobem na życie towarzyskie stał się kabaret Dudek, gdzie umiał otoczyć się najwspanialszymi aktorkami i aktorami, […] niekiedy bardzo zajętymi. Poza tym, że był doskonałym aktorem i reżyserem, […] niezrównanym animatorem kabaretowego życia. Przez te dziesięć lat, trzy razy w tygodniu, dobrze po godzinie 22, spotykali się ludzie w „Nowym Świecie”, żeby oklaskiwać swoich ulubieńców. Mimo że za szybami tej kawiarni panował socjalizm, było szaro, ponuro i nudno, Dziewoński przeciwstawiał się temu, kreując świat barwny i interesujący. Umiał doskonale „obchodzić” cenzurę, wykłócał się z cenzorami, żeby przepuszczali co odważniejsze teksty.

Z klasą i inteligencją kojarzył się również – wciąż uwielbiany – Kabaret Starych Panów, choć Gustaw Morcinek (autor m.in. szkolnej lektury „Łysek w pokładu Idy” ) miał powiedzieć: „Nie rozumiem, kogo mogą bawić ci dwaj mizdrzący się, autentycznie podstarzali faceci”. Starsi Panowie byli dla widzów wymagający – ich program nie był komentarzem do sytuacji politycznej, a odwoływał się do pewnych kontekstów kulturowych. Ponoć z tego powodu Wasowskiego i Przybory nie znosił Władysław Gomułka, który podczas emisji ich programu walił kapciem w telewizor. Aktorka Zofia Czerwińska opowiadała:

Kabaret Starszych Panów był wyjątkowym zjawiskiem. Partyjniacy go nie rozumieli, bo był zbyt wysublimowany, ulotny. Zresztą, uważali, że telewizja ma tak mały zasięg, że to żadne zagrożenie. Nie traktowali Kabaretu poważnie. No chyba, że chodziło o biust Kaliny Jędrusik, który drażnił Zofię Gomułkową.

Podobnie jak Wasowski i Przybora, równie charakterystyczną parę artystów tworzyli Zenon Laskowik i Bohdan Smoleń z kabaretu Tey. Choć w skład poznańskiej grupy wchodziło więcej osób, to dzięki kultowym już skeczom, takim jak „S tyłu sklepu”, w którym Laskowik wciela się w postać dziennikarza przeprowadzającego wywiad z panią Pelagią (Smoleń), duet ten na stałe zapisał się w annałach polskiej sceny kabaretowej.

Trzeba jednak zauważyć, że nie każdą formację satyryczną widzowie przyjmowali entuzjastycznie. Z niezrozumieniem spotkał się Dreszczowiec – teatrzyk posługujący się czarnym humorem, do którego scenki pisali Maciej Zembaty i Wojciech Młynarski. Tekst „Pani, kup Pani gęś. Już oskubana, tylko nie miałem serca jej zabić” nie zyskał jednak uznania wśród publiczności, a Dreszczowiec nie przetrwał nawet jednego sezonu.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=cFv1EMJsCco[/youtube]

Ten kretyn ma w ręku cały program!

Oczywiście, każdy z peerelowskich kabaretów musiał zmagać się z cenzurą. Stanisław Tym, który w 1960 roku związał się z STS-em, opowiadał:

STS był teatrem satyrycznym, mówiliśmy ze sceny o polityce, gospodarce – o wszystkim właściwie. Oczywiście mogliśmy sobie pozwolić na tyle, na ile poznawała nam cenzura. Często zdejmowano nam całe przedstawienia. Nie atakowaliśmy marksizmu-leninizmu, przewodniej roli PZPR ani przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Jak się wtedy mówiło – walczyliśmy o ludzką twarz socjalizmu, choć niektórzy za nas wiedzieli, że nie ma czegoś takiego.

Przygody z cenzorami zdarzały się także Oldze Lipińskiej. Kiedy jeden z nich przeczytał w scenariuszu „Zdzisio! Zdzisio! ten kretyn ma w ręku cały program!”, natychmiast wezwał ją na dywanik. Ostatecznie autorce udało się wytłumaczyć, że Jan Kobuszewski woła w tej scenie Zdzisława Leśniaka, a nie Zdzisława Grudnia – przyjaciela Edwarda Gierka.

Do historii przeszła także awantura, która rozpętała się po skeczu, w którym kucharka woła: „Kto chciał ruskie?” a Klient (ponownie Jan Kobuszewski) odpowiada: „Same przyszły”. Odwołano z urzędu cenzora, który dopuścił do emisji programu, interweniował także radziecki ambasador. Całą sytuacją nie przejął się jednak szef Komitetu ds. Radia i Telewizji Maciej Szczepański, znany także jako „Krwawy Maciek”. Uznał sytuację za burzę w szklance wody i podsumował: „Dajcie im spokój, to są tylko artyści, ci idioci nie wiedzą, na jakim świecie żyją”.

Cenzura miała także problemy z utworem Jana Pietrzaka, który szybko zyskał miano hymnu demokratycznej opozycji. Na pierwszy rzut oka tekst „Żeby Polska była Polską” nie budził zastrzeżeń, stąd też Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk wydał zgodę na jego wykonanie, cenzorzy zakazali tylko bisowania. Z pomocą przychodziła publiczność, która po zakończeniu programu sama śpiewała ten utwór. Pierwszy raz publicznie (czyli poza salą kawiarni Melodia, w której występował Kabaret pod Egidą) piosenkę tę wykonano podczas Kabaretonu w Opolu w 1981 roku.

Śledząc zmagania kabaretów z cenzurą, trzeba przyznać, że najlepiej radziła sobie Hanka Bielicka w „Podwieczorku przy mikrofonie”. Cenzorzy słuchali audycji na żywo, aktorka zatem przyspieszała w strategicznych momentach mówienie, dzięki czemu całość sprawiała wrażenie nieszkodliwej pyskówki. Z kolei kabaret Tey przygotowywał dwie wersje repertuaru – dla cenzury i dla publiczności: „U nas na widowni były stałe miejsca, wiedzieliśmy, kto gdzie siedział. Gdzie cenzor, ktoś z Komitetu, z ubecji. Tak że myśmy rozpoznawali, kto jest i jaką wersję programu możemy grać”.

Warto jednak zaznaczyć, że twórczość kabaretowa miała także swoje profity. Bohdan Smoleń w zamian za wejściówki na kabaret mógł liczyć, na przykład, na priorytetową naprawę samochodu w Polmozbycie.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=lHJGg3y9OMM[/youtube]

Kabaret jest dobry na wszystko

Powojenna scena kabaretowa bez wątpienia zapisała się w historii polskiej kultury – nie tylko ze względu na jakość treści, ale także dzięki osobom, które ją tworzyły. Piotr Skrzynecki, twórca Piwnicy Pod Baranami, powiedział: „Jesteśmy wysepką w morzu bestialstwa, szarzyzny, głupoty, łajdactwa, cynizmu, nietolerancji, przemocy. Bo kto to są artyści? Artyści to ludzie nieśmiali”.

W szarej rzeczywistości PRL-u kabaretowi twórcy byli kolorowymi ptakami, którzy swoją pracą wywoływali uśmiech na twarzach Polaków. Ich spuścizna jest nadal żywa: czy to w popularnych powiedzeniach („bez kozery powiem pińćset”), czy to we wciąż istniejących miejscach (jak chociażby Piwnica pod Baranami). A w 2016 roku, z okazji pięćdziesiątej siódmej rocznicy premierowego odcinka Kabaretu Starszych Panów, Wasowski i Przybora znaleźli się w logo wyszukiwarki Google.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=JGVOtZjtY-s[/youtube]

Bibliografia

• Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka, wstęp: Tomasz Weiss, Ossolineum, Wrocław 1988.
• Iwona Kienzler, Kronika PRL 1944–1989, [t. 19], Humor w PRL, wyd. Bellona, Warszawa 2016.
• Kazimierz Krukowski, Mała Antologia Kabaretu, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1982.
• Michał Zawadzki, Śmiechu warte, czyli z czego śmiał się PRL, wyd. Edipresse Polska, Warszawa 2016.