Po powstaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego stanęło przed nimi trudne zadanie odbudowy kraju z wojennych zniszczeń. Bardzo szybko okazało się, że nastręcza ono więcej trudności, niż się spodziewano, a jedną z pierwszych była kwestia wprowadzenia nowej waluty.

W lipcu 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego znalazł się w niewygodnej pozycji rządu pozbawionego państwa. Oddziały Armii Czerwonej dopiero wkraczały na tereny, które miały być powojenną Polską, trzeba było więc zabrać się za odbudowę sukcesywnie przejmowanych terytoriów.

Rzeczywistość, z jaką przyszło mierzyć się nowej władzy, prezentowała się porażająco: zrujnowana infrastruktura, przesiedlona ludność, zniszczony przemysł, nieobsiane pola, zburzone budynki użyteczności publicznej – obojętnie szkoły czy teatry – nieprzeliczalne na pieniądze straty ludzkie i tak dalej. Przed przyszłym rządem zarysował się dwojaki problem: nie tylko, skąd wziąć na to wszystko pieniądze, ale też jakie to mają być pieniądze.

Na okupowanych terenach Polski funkcjonowały dwa główne systemy walutowe. W części zaanektowanej przez III Rzeszę posługiwano się reichsmarkami, natomiast w Generalnym Gubernatorstwie złotymi Banku Emisyjnego w Polsce, zwanymi „młynarkami” lub „złotymi krakowskimi”. Prócz tego można było spotkać pieniądz przedwojenny – złote dolary, korony czeskie i słowackie – Armia Czerwona zaś przynosiła ze sobą ruble.

Posługiwanie się jakimkolwiek pieniądzem w warunkach takiego chaosu było możliwe tylko na podstawie każdorazowych ustaleń między stronami transakcji, trudno było bowiem o jakiekolwiek oficjalne kursy wymiany. Wraz ze zbliżaniem się frontu obrót walutami coraz bardziej zamierał, nie wiadomo było bowiem, jakie będą plany nowej władzy. Dla bezpieczeństwa usiłowano pozbyć się reichsmarek i „młynarek”, gdyż uznawano, że są najbardziej zagrożone utratą ważności. Siłą rzeczy jednak mało kto chciał je przyjmować. PKWN musiał podjąć decyzje, które wyrwałyby handel z tego impasu.

Pierwsze przymiarki

24 sierpnia 1944 roku ukazał się dekret PKWN o wprowadzeniu do obrotu biletu skarbowego z napisem Narodowy Bank Polski i nominowanego w złotych. Podkreślenie tego było częściowo zabiegiem propagandowym, banknoty drukowano bowiem w Moskwie, ich faktycznym emitentem była zaś powołana przez PKWN Centralna Kasa Skarbowa. NBP jeszcze nawet nie istniał. Wprowadzone zostały również kursy wymiany, niczyjej uwagi nie umknęło jednak, że pominięto przy tym reichsmarkę. To spowodowało jeszcze większy niepokój.

23 października 1944 roku ukazał się kolejny dekret PKWN dotyczący walut. Wycofywał on z obiegu reichsmarki w województwie białostockim, nakazując jednocześnie ich wymianę na nowe złotówki. Nadal była to waluta nieistniejącego emitenta, na powstanie Narodowego Banku Polskiego trzeba było bowiem czekać do 15 stycznia 1945 roku.

Jedna dorosła osoba mogła wymienić maksymalnie 300 reichsmarek przy kursie 1:1 Pozostałe reichsmarki należało zdeponować, ale nikt nie wyjaśniał, czy obywatele mogą liczyć w przyszłości na jakiekolwiek wynagrodzenie z tego tytułu. Za posiadanie niemieckiej waluty groziło pięć lat więzienia.

Celem zabiegu było uzyskanie tzw. marży emisyjnej, a więc nadmiaru gotówki pozostającej do dyspozycji państwa. Miało to na celu zapewnienie PKWN pewnej przewagi finansowej: duży zasób pieniędzy pozwalał dłużej unikać konieczności ich dodrukowania. Ustalone zasady wymiany był więc elementem polityki antyinflacyjnej. Jej ofiarą padli Polacy: z pozostających w obiegu na terenie województwa 600–700 mln reichsmarek pozwolono im na wymianę 19 mln i pozbawiono reszty.

Pogorszenie sytuacji

Rychło okazało się, że polityka ta jest rozpaczliwie nieskuteczna. Podczas dyskusji nad preliminarzem budżetowym na listopad 1944 roku okazało się, że należy spodziewać się miesięcznego deficytu rzędu 350 milionów złotych. Sytuacja taka była nieakceptowalna, lecz łatwa do przewidzenia: PKWN właściwie nie miał dochodów, a na jego utrzymaniu były dwie armie Wojska Polskiego wraz z dodatkowymi oddziałami, formacje porządkowe i własne struktury terenowe. Podatków ani nie było jak ściągać, ani nie było z czego.

Zaczęto naciskać na Resort Gospodarki Narodowej i Finansów, którym zarządzał Jan Stefan Haneman, by znalazł jakiś sposób wyjścia z tej sytuacji. 20 listopada zaproponował on projekt reformy budżetowej i walutowej, z którym ostatecznie niczego nie zrobiono. Nie do końca wiadomo, dlaczego tak się stało, temat jednak zarzucono na ponad miesiąc. Dopiero 28 grudnia przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski nawiązał w jednym z wystąpień do potrzeby wprowadzenia reformy budżetowej. Z kolei 2 stycznia 1945 roku poinformował on w exposé wygłoszonym na VI Sesji Krajowej Rady Narodowej o planowanych poważnych posunięciach deflacyjnych, które miały mieć na celu obniżkę cen i podwyżkę płac.

6 stycznia 1945 roku ogłoszono dekret o wymianie banknotów na terenach pozostających pod władzą PKWN, czyli na obszarze tzw. Polski Lubelskiej. Od 10 stycznia do 28 lutego złote krakowskie miały być wymieniane na nowe złote w relacji 1:1, do kwoty 500 zł na osobę dorosłą. Przedsiębiorstwa prywatne mogły wymienić do 2000 złotych, państwowe zaś całą posiadaną gotówkę.

5 lutego reformą objęto także pozostałe tereny Generalnego Gubernatorstwa i ziem zaanektowanych przez III Rzeszę, gdzie pozwolono na wymianę reichsmarek na nowe złote w relacji 2:1 do kwoty 500 marek. Możliwości wymiany pozbawiono osoby prawne, a więc np. przedsiębiorstwa, oraz ludność niemiecką. Mimo wydania stosownego dekretu z miesięcznym opóźnieniem utrzymano termin 28 lutego. Na tzw. Ziem Odzyskanych wymiany nie przeprowadzono w ogóle.

Niszczycielskie skutki

Reforma walutowa 1945 roku okazała się być niszczycielska w skutkach. Z perspektywy skarbu państwa była posunięciem niezbędnym i słusznym, od ujednolicenia systemu walutowego zależało bowiem dalsze funkcjonowanie państwa. Dopiero wprowadzenie nowego złotego pozwoliło na prowadzenie polityki finansowej i rozpoczęcie odbudowy polskiej ekonomii. Jednocześnie jednak jej koszty dla ludności były bardziej niż wysokie.

Po pierwsze, wyznaczone limity były zdecydowanie zbyt małe. Gospodarstwa domowe pozbawiano zgromadzonych oszczędności, w zamian zaś dawano po 500 zł na osobę dorosłą. Wojenna zawierucha i bardzo krótki czas na dokonanie wymiany oznaczały, że często tylko jedna osoba była w stanie stawić się w wymaganym miejscu celem otrzymania nowych pieniędzy. Wojenne zniszczenia, brak infrastruktury, komunikacji zbiorowej i prywatnej oraz spadek bezpieczeństwa na terenie Polski powodowały, że nierzadko nawet ta jedna osoba nie była w stanie zdobyć przysługujących jej złotówek.

Pamiętać należy, że reformę wprowadzono 10 stycznia, gdy Armia Czerwona stała na linii Wisły i Narwi, kończąc przygotowania do operacji wiślańsko-odrzańskiej. Mniej więcej połowa powojennej Polski wciąż znajdowała się pod okupacją. 7 dni po wprowadzeniu dekretu Armia Czerwona wkroczyła do Warszawy, kolejne 7 dni później osiągnęła zaś rubież Odry. Bardzo wiele osób wciąż próbowało wrócić do swych domów i nie mogło zadbać o wymianę swoich pieniędzy. Setki rodzin, zwłaszcza wielodzietnych, stanęły wobec realnej groźby głodu.

Wszystko to skutecznie obniżyło zaufanie ludności do nowych władz i utrudniło funkcjonowanie prywatnych przedsiębiorstw, dodatkowo dyskryminowanych wobec przedsiębiorstw państwowych. Jeśli dodać do tego zbyt małą ilość bilonu i banknotów będących w obrocie, niczym dziwnym nie będzie, że na terenie Polski kwitnął handel wymienny, a ważniejszą od nowej złotówki walutą był bimber. Dotyczyło to zwłaszcza tzw. Ziem Odzyskanych, tam bowiem nie wprowadzono wymiany, a nową walutę niechętnie akceptowano w handlu, PKWN nie wyznaczył bowiem żadnego przelicznika, który dałby pojęcie o jej realnej wartości.

Reforma, choć konieczna, na dłuższą metę okazała się niewystarczająca. Nie tylko nie poprawiała sytuacji bytowej ludności, ale też nie rozwiązywała problemów fiskalnych kraju. Inflacja była tylko jednym z objawów złej sytuacji gospodarczej. Spadek wartości pieniądza nie wynikał z nierozsądnej polityki inwestycyjnej państwa, lecz z braku towarów na rynku oraz niemożliwości ściągania podatków i jakiegokolwiek zabezpieczenia nowej waluty.

Desperacka polityka deflacyjna PKWN nie mogła poprawić sytuacji, skupiała się bowiem nie na przyczynach problemu, lecz ściąganiu waluty z rynku. Zrozumiała obawa przed hiperinflacją wiązała ręce PKWN, ludność wyzwalaną zaś wtrącała w sytuację bytową gorszą, niż za okupacji, pozbawiała ją bowiem oszczędności w sposób zgoła rabunkowy. W kolejnych latach inflacja miała wciąż wzrastać.

Bibliografia

Źródła:

• Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych, „Dziennik Ustaw”, rok 1944, nr 3, poz 11.
• Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 października 1944 r. o wycofaniu z obiegu marki niemieckiej w obszarze województwa białostockiego, „Dziennik Ustaw”, r. 1944, nr 9, poz. 43.
• Dekret z dnia 6 stycznia 1945 r. o deponowaniu i wymianie banknotów Banku Emisyjnego w Polsce, „Dziennik Ustaw”, r. 1945, nr 1, poz. 2.
• Dekret z dnia 5 lutego 1945 r. o deponowaniu i wymianie marek niemieckich na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, wyzwolonych spod okupacji po dniu 6 stycznia 1945 r., „Dziennik Ustaw”, r. 1945, nr 5, poz. 17.

Opracowania:

• Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk, Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1944–1950, „Mówią Wieki”, nr 4/2015.
• Robert Furtak, Reformy pieniężne w Polsce w latach 1944–1950, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia”, t. 29/30 (1995/1996).
• Jerzy Lasocki, Emisja pieniądza w latach 1944–1982, „Bank i Kredyt”, r. 14 (1983).
• Janusz Kaliński, Zbigniew Landau, Gospodarka Polski Ludowej. 1944–1955, Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
• Zbigniew Landau, Polityka finansowa PKWN (lipiec-grudzień 1944), Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1965.