Średniowieczny Kościół nie zachęcał do zbytniego dbania o siebie. Za św. Hieronimem powtarzano, że: „ten, kogo chrzest oczyścił, nie musi się kąpać raz drugi”. Średniowiecze nie było jednak mroczne, zacofane i brudne. Poziom higieny często był znacznie wyższy niż w wiekach późniejszych.

Miniatura z rękopisu z lat 60.–70. XIV w. (British Library, Royal 6 E VI)

Dobry chrześcijanin powinien być brudny na ciele i czysty na duszy, a przyziemne sprawy związane z własnym wyglądem nie powinny odciągać go od spraw boskich – tak nauczał Kościół. We wczesnym średniowieczu władze kościelne wręcz zakazywały kąpieli w niedziele i święta. Pod koniec epoki niedomyty chrześcijanin stał w opozycji do wykąpanego niewiernego.

Gdy w 1492 roku zdobyto Grenadę, wojska Ferdynanda i Izabeli zburzyły wszystkie muzułmańskie łaźnie. W następnych latach inkwizycja jako dowód przeciwko Żydom i Maurom wyciągała argument, że zażywali ochoczo kąpieli. Hiszpańscy spowiednicy nie udzielali rozgrzeszenia kobietom, które kąpały się regularnie.

Średniowieczne stronienie od kąpieli miało wymiar ascetyczny – ludzie poświęcali swoją cielesność, by choć minimalnie zbliżyć się do chrystusowego ideału. I tak np. św. Fintan z Clonenagh kąpał się tylko raz do roku, zaraz przed Wielkanocą, i tak przez 24 lata. Śląska księżna Jadwiga, żona Henryka Brodatego, „jeśli już myła twarz, to do ręczników przychodząc, któremi zakonnice ręce ocierały, gdzie były najbrudniejsze, ona je na oczy i usta swe kładła”.

W higienicznej ascezie wtórowała jej zresztą Kinga, żona Bolesława Wstydliwego. W jej żywotach czytamy, że „nigdy nie zażywała ulgi w kadzi lub w łaźni, ani też żadną wodą nie obmywała twarzy, jak tylko przy okazji komunii albo w wielkiej potrzebie. Książę wielkopolski Przemysław I w ramach pobożnego umartwiania się przez ostatnie cztery lata życia nie kąpał się wcale.

Wbrew tego typu historiom nasi średniowieczni przodkowie nie stronili jednak masowo od kąpieli. Wręcz przeciwnie. W opozycji do tekstów kościelnych, nawołujących do higienicznej wstrzemięźliwości, znamy wiele źródeł ukazujących czysty obraz średniowiecza.

Mydłem, płynem do kąpieli, a nawet piwem

„Kąpiel czyści zewnętrzne członki ciała z brudu po ćwiczeniach” – czytamy w „Regimen Sanitatis Salernitanum”, wierszowanym zbiorze ogólnych zaleceń dotyczących diety i higieny. Dzieło powstało ok. XIII wieku, ale jego popularność sprawiła, że jeszcze w XIV stuleciu. dopisywano doń kolejne porady. Już to świadczy o wysokim poziomie zainteresowania sprawami higienicznymi.

Kobiety w łaźni, rys. Albrechta Durera, koniec XV w.

Lektura tego typu traktatów pokazuje ponadto, że średniowieczni higieniści i lekarze traktowali kąpiel jako czynność poważną i wymagającą uwagi. „Secreta secretorum”, jeden z ważniejszych traktatów medycznych epoki, miał nawet osobny rozdział poświęcony wyłącznie kąpaniu się. Inny traktat, „Magninius Mediolanesis” zawierał aż 57 zaleceń kąpielowych, różnych dla ludzi starszych, kobiet w ciąży i podróżujących.

W XI wieku powstał nawet poświęcony higienie kobiet traktat „De ornatu mulierum”. Napisała go niejaka Trotula z Salerno, która według tradycji uznawana jest za kobietę chirurga czerpiącą wiedzę z doświadczeń arabskich. W swoim dziele przedstawiała sposoby na oczyszczenie cery, czy wybielanie zębów. Zalecała m.in. stosowanie łupin orzechów oraz płukanie ust winem z odrobiną soli. W kąpieli doradzała wykorzystywanie nie tylko mydła, ale także kombinacji ziół i olejków do wody. Zazwyczaj wykorzystywano rumianek, ślaz, koper włoski a nawet brzeczkę piwną – półprodukt filtracji zacieru do produkcji piwa.

Miniatura z francuskiego rękopisu z trzeciej ćwierci XIII w. (British Library, Additional 5474)

Rozrywka dla bogatych

Kąpiel brano zazwyczaj w cebrach i baliach, początkowo stosowano ług, a później mydło. Od XIV wieku tzw. mydlarze i mydelnicy zasilali grono miejskiej elity, gdyż sprzedawali luksusowy towar, na który był duży popyt. Ikonografia pokazuje nam, że myto się zarówno w mieszczańskich domostwach, jak i w pałacach oraz zamkach. Średniowieczne źródła angielskie poświadczają, że tamtejsze rycerstwo chętnie korzystało z kąpieli, a król Jan Bez Ziemi w podróż po kraju zabierał ze sobą drewnianą balię oraz sługę Williama, który sprawował pieczę wyłącznie nad królewskimi kąpielami.

Miniatura z francuskiego rękopisu z przełomu XIII i XIV w. (British Library, Royal 10 E IV )

Podobne upodobania miał nasz król, Władysław Jagiełło, który żądał kąpieli, gdziekolwiek przyjechał. Zachowały się rachunki za naprawy i rozbudowy łaźni, z których korzystał. Kąpiel dla najbogatszych była nie lada luksusem. W XV wieku ochmistrz księcia Gloucester, John Russel, tak opisywał proces przygotowania kąpieli:

Dookoła sufitu należy powiesić tkaniny nasączone słodką wonią świeżych ziół i kwiatów. [W balii] musi znaleźć się pięć lub sześć gąbek do wygodnego siedzenia i oparcia się. [Sługa] musi zadbać by [pan] miał jedną dużą gąbkę pod nogami i duże prześcieradło do okrycia. Drzwi muszą być zawsze zamknięte. [Sługa] musi mieć misę pełną gorącej wody i świeżych ziół, którymi obmywa ciało z pomocą miękkiej gąbki, a potem spłukuje ciepłą wodą różaną.

Miniatura z francuskiego rękopisu z drugiej ćwierci XIV w.

Na europejskich dworach, wśród rycerstwa i dworzan nie wypadało po prostu być brudasem. Kąpiel bywała wręcz atrakcją przyjęć. Kiedy książę Burgundii Filip Dobry podjął obiadem wysłanników bogatego diuka Bawarii i hrabiego Wirtembergii, kazał sporządzić pięć potraw z mięsiwa, aby biesiadować w kąpieli.

Podobne zamiłowania nie były charakterystyczne tylko dla dojrzałych monarchii i elit XIV–XV wieku. Już karoliński kronikarz Einhard pisał, że Karol Wielki do tego stopnia kochał kąpiele, że „do wspólnego kąpania się zapraszał nie tylko swych synów, ale także szlachtę i przyjaciół, a zdarzało się, że również członków najbliższego otoczenia i straż osobistą – czasem więc stu lub więcej mężów przebywało na raz w wodzie”.

Według Galla Anonima podobnie traktował swoich gości Bolesław Chrobry, których na początku audiencji „prowadzono do łaźni królewskiej. Tam ich król Bolesław we wspólnej kąpieli chłostał jak ojciec dzieci, wspominał i wychwalał ich ród”.

Wspólne mycie

O ile bogacze i władcy mieli dostęp do własnych łaźni czy saun, większości mieszkańców nie było stać na prywatną łazienkę. Nie oznacza to, że byli skazani jedynie na kąpiel w rzekach i jeziorach. Po całym kontynencie rozsiane były łaźnie publiczne, gdzie każdy za odpowiednią opłatą mógł zmyć brud z ciała. W XIII-wiecznym Paryżu działało 26 takich przybytków, ale już w XII wieku żyjący tam niejaki Alexander Neckham narzekał, że rano budziły go narzekania kapiących się ludzi z powodu rzekomo zbyt gorącej wody. Także w Polsce w samym tylko Krakowie w XIV wieku funkcjonowało 12 łaźni.

Zresztą tego typu rozrywki na ziemiach słowiańskich nie były niczym nowym. Archeolodzy odkryli na terenach Rusi, Czech i Polski pochodzące nawet z IX–X wieku łaźnie słowiańskie. O kąpielach naszych przodków wspominają choćby Ibrahim ibn Jakub oraz Gall Anonim.

W miastach dojrzałego średniowiecza (XII–XV wiek) łaźnie stały się powszechnym sposobem na zachowanie czystości. Często budowano je w sąsiedztwie piekarni, by ciepło z pieców wykorzystać do podgrzania wody. Ich powszechność była na tyle duża, że nawet w mniejszych miastach można było znaleźć tzw. domy kąpieli. W Southwark, mieścinie na drugim brzegu Tamizy niedaleko Londynu, znajdowało się nawet 18 tego typu przybytków.

Schadzka w łaźni

Łaźnia publiczna na miniaturze z rękopisu z XIII w. (Biblioteca Angelica, Manoscritti, ms. 1474)

Aż do XV wieku łaźnie pełniły również funkcje rozrywką. Chodzenie do nich było formą spędzania wolnego czasu „na mieście”’. Odwiedzano te przybytki na podobnej zasadzie, jak my dzisiaj odwiedzamy restauracje. Niemieckie źródła ikonograficzne pokazują wręcz młode nagie pary, spożywające w łaźniach posiłki.

Ze względu na wszechobecny negliż łaźnie budziły przy tym ogromne kontrowersje wśród stróżów moralności. Według zaleceń Kościoła, ten kto chciał dostąpić zbawienia, musiał unikać tego typu miejsc. Profesja łaziebnego była niegodna, podobnie jak zawód właściciela burdelu. W 1441 roku urzędnicy Awinionu zakazali nawet wchodzenia do tych przybytków żonatym mężczyznom.

Zachowane do naszych czasów obrazy i miniatury nie pozostawiają złudzeń – w łaźniach nie stroniono od erotyki. Dzięki tego typu źródłom można poznać choćby fizyczny ideał piękna w średniowieczu. Przede wszystkim piękna kobieta musiała być czysta. Skóra powinna być jasna, gładka i pachnąca, a ciało drobne.

Średniowieczni higieniści, pisząc o łaźniach, nie zapominali o takich kwestiach jak miesiączka czy depilacja. Kobiety używały podkładów z lnu, bawełny, włókien roślinnych, a czasem nawet mchu, trawy, skóry czy gąbek morskich. W cenie był każdy materiał, który wchłaniał ciecze.

Stosunek do depilacji najlepiej oddają słowa z „Powieści o Róży” – nieco metaforyczne, ale wymowne: „niech dba, jak grzeczne dziewczę, aby Izba Wenery czystą była. Niewiastą przecież jest roztropną, niech pajęczynę więc usuwa, skubiąc ją, paląc albo goląc, tak by mech tam nie pozostał.

Choć prostytucja w łaźniach była zakazana, władze miejskie i społeczeństwo przymykały oko na fakt, że obiekty te były nierzadko przedsionkiem zamtuzów i lupanarów. Uważano, że to idealny sposób na rozładowanie energii młodych mężczyzna – lepiej, by zabawiali się w łaźniach, niż bili na ulicach.

Szerząca się rozpusta i rozwój prostytucji w łaźniach stał się jednak powodem ich upadku w XVI wieku. Liczne kontakty seksualne sprzyjały rozsiewaniu syfilisu, który nawiedził Europę pod koniec XV wieku. Stary Kontynent, mający jeszcze w pamięci dramat czarnej śmierci, rychło zapomniał o łaźniach… a z czasem o samych kąpielach.

Częste mycie skraca życie

Badanie i leczenie chorych na syfilis, grafika z końca XV w.

W połowie XIV wieku gorące kąpiele zostały uznane przez ówczesnych lekarzy za jedną z przyczyn epidemii dżumy. Czarna śmierć w końcu zakończyła jednak swoje żniwo, a ludzie szybko wrócili do łaźni i znowu ochoczo zażywali kąpieli. Jednak lęk przed rzekomo zgubnymi konsekwencjami mycia się nie zniknął i kiedy pod koniec XV wieku wybuchła nowa epidemia, całkowicie zmieniła europejskiej przyzwyczajenia.

W 1526 roku Erazm z Rotterdamu pisał, że: „25 lat temu nie było w Brabancji nic bardziej modnego niż łaźnie publiczne. Teraz nie masz ani jednej – nowa plaga nauczyła nas je omijać”. Aby powstrzymać rozprzestrzenianie się groźnych miazmatów, kolejne miasta zaczęły zamykać łaźnie. Wierzono bowiem, że zaraźliwe powietrze wślizgiwać się miało do ciała przez otwarte pod wpływem ciepłej wody pory. Szerzeniu się zarazy sprzyjał ponadto masowy charakter łaźni.

Strach nakręcał spiralę absurdalnych przeciwskazań. Kąpiel osłabia, powoduje głupotę i pozbawia cnoty. W łaźni można nawet zajść w ciążę na skutek „nasączenia” spermą pływającą w ciepłej wodzie – pisano w ówczesnych traktatach i poradnikach. Moraliści ostrzegali wprost:

kąpiel wypełnia głowę waporami. Jest wrogiem nerwów i wiązadeł, które rozluźnia w takim stopniu, że ten, kto nigdy nie cierpiał na lumbago, pozna je po kąpieli. Zabija płód w łonie matki, nawet jeśli była to kąpiel gorąca.

W XVI wieku kąpiel stała się po prostu zabiegiem niebezpiecznym.

Czy to znaczy, że ówcześni Europejczycy zaakceptowali brud? Higieniczne przyzwyczajenia z czasów średniowiecza, a także epoki starożytnej, nie pozwoliły całkowicie popaść w skrajność. Mimo nieprzychylnych głosów i negatywnych trendów higiena nadal znajdowała miejsce w życiu Europejczyków. „Aby zapobiec odorowi spod pach, które cuchną capem, należy dotykać skóry i nacierać ją gałkami różanymi” – czytamy w XVI-wiecznym poradniku. Z czasem jednak higiena Europejczyków zaczęła przypominać przykrą parodię praktyk z poprzednich wieków. Osobliwym wynalazkiem stała się tzw. sucha toaleta – twarz wycierano suchym płótnem, zamiast ją po prostu umyć.

Od XVII wieku smród niemytych ciał tłumiono perfumami. Ludwik XIV kąpać się nie lubił, ale za to chciał, aby kilka razy dziennie nacierać go wodą toaletową. Jego postawa spowodowała, że dworzanie również nie zawracali sobie głowy higieną. Choć Wersal, Pałac Słońca, zachwycał architektoniczną maestrią, jednocześnie jednak śmierdział tak mocno, że cała Europa opowiadała sobie ploteczki o fekaliach na korytarzach i w arystokratycznych sypialniach. Mając to na uwadze, nietrudno zrozumieć, dlaczego to akurat Francuzi stworzyli najsłynniejsze perfumy na świecie.

Bibliografia

  • Katherine Ashenburg, Historia brudu, Bellona, Warszawa 2009.
  • Joseph i Frances Gies, Życie w średniowiecznym zamku, Znak Horyzont, Kraków 2017.
  • Jacques Le Goff, Nicolas Truong, Historia ciała w średniowieczu, Czytelnik, Warszawa 2006.
  • Jacques Le Goff, Świat średniowiecznej wyobraźni, Bellona–Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1997.
  • Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Wydawnictwo Marabut–Oficyna Wydawnicza Volumen, Gdańsk–Warszawa 2002.
  • Barbara Harvey, Living and Dying in England, 11001540: The Monastic Experience, Clarendon Press, 1993.
  • Kultura Polski średniowiecznej XXIII w., red. Jerzy Dowiat, PIW, Warszawa 1985.
  • The ‘Trotula’: A Medieval Compendium of Women’s Medicine, tłum. Monica H. Green, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2001.
  • Virginia Smith, Clean: A History of Personal Hygiene and Purity, Oxford University Press, Oxford 2007.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!